MINH TÂM BẢO GIÁM

X- Tuyến dịch thiên thứ mười: HUẤN TỬ
1Á. Nguyên văn:      
 
 
5. Dịch nghĩa:    Tư Mã Ôn Công nói: Nuôi con không dạy là lỗi của cha. Dạy dỗ không nghiêm là thầy bê trễ. Cha dạy thầy nghiêm, cả hai không trục trặc gì mà học vấn không thành là tội của con. Ẩm áo no cơm giữa cõi người mà chuyện trò với bà con cứ trơ như cục đất.
Với cao không tới phải nhập vào lớp hạ lưu, có gặp bậc hiền tài cũng chẳng biết nói năng gì với họ. Khuyên đám hậu sinh ra sức tìm thầy dạy, gửi thân nơi thầy sáng suốt, đừng tự làm cho mình ngu muội. Một mai tiến lên đường công danh, tên họ mình được đám thấp hơn gọi là đàn anh. Trong nhà nếu chưa kết hôn cũng có người đẹp tự đến xin làm vợ. Khuyên các ngươi ai nấy sớm sửa chữa, đừng đợi đến già hối hận suông.
Diễn ca:
Nuôi con không dạy,
Là lỗi của cha.
Con học lơ là,
Thày chưa nỗ lực.
Cha, thầy đúng mực,
Học vấn vẫn chưa thành,
Tội con rành rành,
Vô phương chối bỏ.
Áo cơm sẵn có,
Thân thích quanh mình.
Trò chuyện huyên thiên,
Mình trơ cục đất:
Liệt vào hạng thấp,
Hạng cao khó chen.
Gặp bậc tài năng,
Đâu dám trò chuyện.
Mấy lời tâm nguyện,
Gởi lớp hậu sinh,
Đem hết sức mình,
Tim thầy cho tốt.
Đừng làm mình dốt,
May ra gặp thời,
Tên đề bảng rồi,
Người người kính nể.
Dù nhà vắng vẻ,
Còn sống độc thân,
Thiếu chi giai nhân,
Nguyện câu cầm sắt.
Khuyên đừng để mất,
Cơ hội tu thân,
Về già ăn năn,
Thẹn lây con cháu...
2A. Nguyên văn:  
3. Dịch nghĩa:

Bài văn khuyến khích việc học của quan Đồn điền họ Liễu (*) viết: Cha mẹ nuôi con mình mà không dạy là không yêu con mình. Tuy dạy mà không nghiêm cũng là không yêu con mình. Cha mẹ dạy mà không học là không yêu thân mình. Tuy học nhưng không siêng năng cũng là không yêu thân mình vậy. Thế cho nên nuôi con tất phải dạy, dạy thì tất phải nghiêm, nghiêm thì tất siêng, siêng thì tất nên. Học thì con dân quèn làm công khanh, không học thì con công khanh làm dân quèn. 

c. Diễn ca:

Nuôi con chỉ bởi bản năng,
Như thế cầm bằng nuôi vật cảnh thôi. Dạy con qua quít lấy rồi,
Kiểm tra lỏng lẻo ấy thời ghét con.
Còn như dạy- bảo ôn tồn,
Con không học, tức không còn quý thân. Có học nhưng thiếu chuyên cần,
Cũng là chẳng quý cái thân của mình. Nuôi con phải dạy, phải nghiêm,
Con mới thành niềm an ủi mẹ cha.
Có học, nghèo cũng tiến xa,
Không học, giàu cũng hóa ra bần cùng.



D. Chú thích:

Quan Đồn điền họ Liễu: tức Liễu Kỳ Khanh (987 - 1055) người Phúc Kiến. Ông đỗ tiến sĩ làm đến chức Đồn điền viên ngoại lang nhưng giới ăn chơi quen gọi ông là Bảy Liễu (Liễu Thất). Ông là một từ gia lãng mạn, sống khá phóng túng.



5A. Nguyên văn:

3. Dịch nghĩa:    Bài văn khuyên gắng học của quan Thị lang họ Bạch nói: Có ruộng không cầy kho đụn rỗng. Có sách không dạy con cháu ngu. Kho đụn rỗng thì năm tháng thiếu hụt. Con cháu ngu thì lễ nghĩa lõng lẻo. Nếu là không cày cùng không dạy mới là lỗi của cha anh vậy.
c. Diễn ca:   Ruộng bỏ hoang, chẳng cấy cày,
Kho tàng trống rỗng; chàng hay  ho gì!
Có sách chẳng dạy chữ chi,
Mặc cho con cháu ngu si hư đời.
Chẳng cày, thiếu đói ngay  thôi!
Chẳng dạy, lễ nghĩa hỏng rồi nguy to!
Không cày, không dạy, đáng lo,
Phụ huynh xin hãy nhận cho lỗi mình!
4A. Nguyên văn:      
3. Dịch nghĩa:    Sách Hán thư nói: Chất vàng đầy rương không bằng dạy con một cuốn sách hay. Ban cho con nghìn vàng không bằng truyền cho con một nghề. Vui nhất không gì bằng dạy con.
c. Diễn ca:   Vàng ròng tích cóp đầy kho,
Không bâng kinh sử dạy cho con mình.
Ngàn vàng cho chúng mưu sinh,
Không bằng dạy chúng cho tinh một nghề.
Đọc sách, vui thú trăm bề,
Dạy con quan trọng, chớ hề thờ ơ!


3. Dịch nghĩa:

Mạnh Tử nói: Người xưa đổi con mà dạy. Giữa cha con không nên trách điều chưa phải. Hễ trách là chia lìa, chia lìa là điều chẳng lành lớn nhất vậy. 



c. Diễn ca:

Đổi con mà dạy mới hay,
Mới dễ trách cứ, mới dày khôn ngoan.
Cha cưng con dễ làm càn,
Cha nghiêm, con oán, tình càng tệ thêm.
 Xui nên chia rẽ đôi bên,
Là điều bất hạnh khó quên nhất đời.



6A. Nguyên văn:

3. Dịch nghĩa:

Lã Vinh Công nói: Người đời mà trong nhà không có cha anh giỏi, ngoài đời không có thày bạn giỏi mà làm nên được là hiếm lắm.



c. Diễn ca:

Gẫm ra kẻ sống trên đời,
Cha, anh, thày, bạn, không người giỏi giang.
Tự thân vượt được khó khăn.
Bản lĩnh, nghị lực, ai bằng nổi đâu!



7A. Nguyên văn:

Thái Công nói: Con trai mà mất sự rèn dạy thì lớn lên ngu bướng. Con gái mà mất sự rèn dạy thì lớn lên vụng về sơ suất. Phương pháp dạy con trai là đừng nghe nói dối. Phương pháp dạy con gái là đừng để lìa xa mẹ. Con trai tuổi lớn chớ tập thói ham vui nhạc rượu. Con gái tuổi lớn đừng để chơi bời lêu lổng.
Cha nghiêm sinh con trai hiếu thảo. Mẹ nghiêm sinh con gái khéo léo. Thương con nên cho nhiều roi vọt, ghét con mới cho ăn uống nhiều. Thương con chẳng làm nó thành công, ghét con làm nó có năng lực.
Cành dâu uốn khi nhỏ, lớn to uốn không cong. Người ta đều yêu châu ngọc, ta yêu con cháu tài năng.
Diễn ca:
Con trai không dạy lớn đần,
Con gái không dạy, lớn thân vụng về.
Tránh đần, lời dối chớ nghe,
Tránh vụng, mẹ phải kè kè thường xuyên.
Con trai nhạc rượu chớ ghiền,
Con gái chớ để mặc tình rong chơi.
Cha nghiêm, trai mới nên người,
Mẹ nghiêm, gái mới khôn lời, khéo tay.
Thương con, roi vọt mới hay,
Quà nọ, bánh nầy, là kiểu ghét con.
Có thương, chưa chắc thành công.
Có ghét con mới dốc lòng chữa sai.
Muôn con nên đức, nên tài,
Phải chăm uốn nắn từ ngày lên ba.
Người đời yêu quý ngọc ngà,
Còn ta yêu quý con ta hiền tài.
Dịch nghĩa :
Thiên Nội Tắc nói: Hễ sinh con nên chọn ở bà mẹ có khả năng, tất tìm người khoan dung, hiền lành, ôn hòa cung kính, thận trọng mà ít lời, nhờ họ làm thầy cho con. Con biết ăn cơm dạy cầm (đũa) tay phải. Con biết nói, con trai phải dạ, con gái phải vâng trai thắt lưng da, gái thắt lưng tơ. Lên sáu môi dạy đếm số và gọi tên phương hướng. Lên bảy tuổi, con trai con gái không ngồi chung chiếu, không ăn uống chung. Lên tám tuổi ra vào cửa ngõ cho đến ngồi chiếu, ăn uống tất phải làm sau người lớn, bắt đầu dạy tính kính trên nhường dưới. Đến chín tuổi, dạy chúng đếm ngày. Đến mười tuổi ra học thầy ngoài, ăn ngủ ở ngoài.
Diễn ca:
Phàm sinh con, phải nên chọn mẹ,
Mẹ khoan dung, nhỏ nhẹ, ôn hòa.
Kính nhường cẩn thận mới là,
Nói năng chừng mực, con ta nhận thầy.
Biết ăn uống, thầy bày tay phải,
Biết nói năng, trai dạ, gái vâng.
Dây da trai tập thắt lưng,
Dây tơ gái buộc, xem chừng hay hơn.
Lên sáu dạy biết phương đếm số,
Biết gọi tên đúng, rõ bốn phương.
Lên bảy, phái tính đã tường,
Ngồi khác chiếu giường, ăn uống tách riêng.
Lên tám tuổi học kiêng, học nể,
Lúc ăn ngồi, giữ lễ kính nhường.
Ra vào cửa ngõ, đi đường
Có người lớn, nhớ phải thường đi sau.
Chín tuổi học đếm làu ngày tháng.
Tuổi lên mười, bạo dạn ra ngoài.
Tự tin, tự tại như ai,
Đến nhà thầy ngụ, trổ tài khiêm cung.
Chữ bản lĩnh chưa từng đòi hỏi,
Nhưng tập quen, gắng gỏi từ đây.
Dù con là gái hay trai,
Giũa rèn thế ấy, hiền tài chẳng xa.
 
3. Dịch nghĩa:    Bài thơ cảnh báo con của Bàng Đức Công viết: Người đời có cả trăm nghề để theo. Chớ nên đến gần cửa cờ bạc. Nó có khả năng khiến anh hùng làm kẻ thấp hèn. Nó cởi bỏ giàu sang làm thành kẻ nghèo đói. Áo xống lam lũ, bạn thân cũng chê cười. Ruộng đất tiêu ma, cốt nhục gây gổ. Không tin thì chỉ cần xem trong làng xóm. Đã có nhiều người suy bại ngay trước mắt.
 
c. Diễn ca:    Trăm nghề trong cõi người đời,
Riêng nghê cờ bạc, con thời lánh xa.
Anh hùng nó biến hèn ra,
Giàu sang nó biến thành ma đói nghèo.
Áo quần xơ xác não nề,
Bạn bè cười giễu chẳng hề nể đâu!
Ruộng vườn bán sạch từ lâu,
Anh em gây gổ, quên câu ruột rà.
Chẳng tin ngó kỹ làng ta,
Tan cơ nát nghiệp phải là ít đâu!
1OA. Nguyên vàn:     —
 
Dịch nghĩa:
Cùng một dáng người, mấy dáng tâm,
Một loại trà cơm, một loại người.
Cùng lúc sáng trời, cùng lúc đêm về,
Mấy người giàu sang, mấy người nghèo?
Quân tử lúc nghèo có lễ nghĩa.
Tiểu nhân chợt giàu liền khinh nghèo.
Đông Hải Long Vương (*) thường ở đời,
Được thời chớ cười người mất thời.
Mọi người hãy nhẫn nại sống theo thời,
Biết người khác ai sống được trăm năm?
 
Diễn ca:
Bề ngoài ai cũng giống ai,
Bề trong, Tâm mới làm sai hạng người.
Tuy cùng nước hớp, cơm xơi,
Đi sáng về tối ta thời như nhau.
Thế nhưng đây khó, đó giàu,
Dù nghèo, quân tử giữ màu lễ nghi.
Tiểu nhân giàu có gặp thì,
Tỏ ngay cái vẻ khinh khi người nghèo.
Muôn đời sóng biển vẫn reo,
Vẫn nhìn nhân loại giàu nghèo luân phiên.
Vẫn chứng kiến cảnh đảo điên,
Kẻ đắc thế liền cười kẻ sa cơ.
Theo thời, nấn ná ai ơi!
Thử xem thiên hạ ai người trăm năm?
 
Chú thích:
Đông Hải Long Vương: Vua Rồng cai quản biển Đông, được coi là kẻ có mặt thường xuyên liên tục trên đời, chứng kiến đầy đủ các sự kiện.
 
Dịch nghĩa:
Đất xấu trổ hoa muộn,
Nghèo nàn phát phước chậm.
Đừng bảo rắn không sừng,
Thành rồng chưa biết lúc nào.
Chỉ cần xem trăng trên trời,
Tròn trặn có lúc khuyết.
 
c. Diễn ca:   Đất cằn hoa nở muộn,
Nghèo túng phước lâu về.
Rắn không sừng chớ chê,
Hóa rồng chẳng mấy chốc.
Trăng tuy tròn có lúc,
Cũng khuyết ngay đấy thôi!
 
12A. Nguyên văn:
 
B. Dịch nghĩa:   Muôn việc do trời chớ có gượng tìm. Sao phải khổ khổ dùng lòng tính mọi cách. Chớ nên mơ tưởng hão huyền ngoài ba bữa cơm. Gió no buồm rồi thì cuộn buồm lại. Bày ra việc rồi việc đẻ việc ngày nào mới xong? Lo hại người, lo người hại lại, lúc nào mới thôi? Mối oan nên cởi không nên thắt. Mỗi người hay quay đầu nhìn phía sau.

 
c. Diễn ca:

Gượng đòi chi nổi với trời?
Nhọc công xoay xở, việc đời vẫn trơ.
Được ăn ba bữa thôi mơ;
Gió no buồm nghỉ, đừng chờ gió thêm.
Việc đẻ việc, lúc nào êm?
Hại người, người hại, ai thèm dừng đâu?
Cởi oan, chớ thắt thêm sâu,
Hãy quay nhìn lại phía sau mỗi người.



13A. Nguyên văn:

XI - Tuyển dịch thiên thứ mười một: TĨNH TÂM
1A. Nguyên văn:  
B. Dịch nghĩa:    Bài Tư thế thông huấn viết: Phép trừng trị của cõi âm chậm mà không lọt. Thể chế của cõi dương gần mà có cách trốn thoát. Lưới cõi dương dày mà dễ lọt, lưới cõi âm thưa mà khó trốn thoát.
c. Diễn ca:    Phép trừng trị cõi âm khó thấy,
Chậm nhận ra nhưng lợi chắc sần.
Thể chế nhà nước thật gần,
Thiên hạ chỉ cần móc ngoặc thật hay.
Tha hồ xa chạy cao bay,
Lưới luật để sổng... cả bày nhà lươn!
Lưới cõi âm, vô phương móc ngoặc,
Mắt lưới thưa, bởi thật lâu đời.
Bao nhiêu tội dưới bầu trời,
Lưới không để lọt dù người bé, to...
2A. Nguyên văn:  
 
Sách Cảnh Hạnh chép: Viên ngọc không vết có thể làm thuế nước, con hiếu đễ có thể làm của gia bảo. Của gia bảo dùng rồi cũng có khi hết, trung hiếu đem hưởng không hết. Nhà hòa thuận thì nghèo cũng tốt, bất nghĩa thì giàu có ra gì? Chỉ còn một đứa con hiếu, cần gì con cháu nhiều? Cha không lo trong lòng vì con có hiếu, chồng không phiền não vì có vợ hiền. Nói nhiều nói bậy đều do rượu, tình nghĩa chấm dứt, người thân chia lìa chỉ vì tiền. Đã nhận cái vui bất thường thì nên phòng mối lo bất trắc. Vui tột độ thì buồn sinh ra, được yêu chiều phải nghĩ đến lúc chịu nhục, ở cảnh yên vui phải lo lúc nguy cấp. Vinh nhiều thì nhục lớn. Lợi nặng thì hại sâu, danh vọng càng lớn thì khiển trách càng nặng, công to tất có khi cùng khốn kỳ lạ.
Yêu lắm tất sử dụng lắm, khen lắm tất xỉ vả lắm, vui lắm tất lo lắm, xấu hổ lắm tất mất lắm. Ái ân sinh phiền não, đeo đuổi đại trượng phu. Trước sân mọc lên cỏ báo điềm tốt. Dù có gặp việc tốt cũng không bằng không có.
 
Diễn ca:
Ngọc quý có thể thay quốc thuế (*),
Gia bảo là con hiếu trong nhà.
Ngọc dùng sẽ hết thôi mà!
Chỉ điều trung hiếu mới là bền lâu.
 
Nhà bất nghĩa, càng giàu càng bậy.
Nhà thuận hòa. nghèo mấy vẫn hay.
Chỉ cần một đứa thảo ngay.
Đâu cần chi phải đông đầy cháu con?
Con hiếu thảo, cha không l0 lắng,
Vợ hiền hòa, chồng chẳng đau đầu.
Lắm lời lải nhải đâu đâu.
Chẳng qua lỡ  uống phải bầu Đỗ Khang (*).
Chỗ anh em. họ hàng xào xáo,
Chỉ vì không chu đáo tiền nong.
Khi niềm vui rộn rã lòng.
Phải nên đề phòng sẽ gặp lo âu.
Vui vẻ lắm, âu sầu càng lắm,
Nhục đến ngay say đắm yêu vì.
Sống yên phải tính sẽ nguy.
Vẻ vang phải liệu gặp kỳ nhuốc nhơ.
Lợi càng nặng, hại chờ càng nặng.
Danh t0 thì khó tránh trách phiền.
Được yêu, cuộc sống khó yên.
Được khen tất phải hứng liền chê bai.
Vui mừng cứ đan cài lo lắng.
Xấu hổ luôn, ắt hẳn trơ lì
 Chừng như xấu hổ mất đi,
Nhưng nào có ích được gì cho cam!
Chuyện ân ái dễ làm mệt óc.
Chẳng buông tha những bậc trượng phu.
Cho dù may mắn có dư,
Việc hay thì cũng chẳng như đừng làm.
 
D. Chú thích:       Quốc thuế: thuế nước, tức cống phẩm của nước nhỏ nộp nước lớn để tỏ ý thần phục.
Đỗ Khang: tên người nấu rượu đầu tiền, được dùng làm tiếng lóng chỉ rượu.
(Chủ ý: Đoạn văn trên vận dụng thuyết Vô Vi của Lão giáo cách nay 25 thế kỷ, không hẳn là "bảo giám " làm "minh tâm" con người ngày nay).
3A1. Nguyên văn:       
B. Dịch nghĩa:     Sách Tố thư nói: Suy xưa nghiệm nay là để khỏi lầm.
Muốn biết vị lai, trước phải xét dĩ vãng.
c. Diễn ca:     Muốn cho xét việc khỏi nhầm.
Thì phải sưu tầm kinh nghiệm người xưa.
Chẳng nên nghĩ cạn, làm bừa.
Con người phải chừa dấu vết bản năng
3A₂. Nguyên văn:
 
 
B. Dịch nghĩa:    Kẻ khéo chán nhiều nhọc, kẻ vụng chán nhàn rỗi.
-                    Người thiện bị ghét là nhu nhược, kẻ ác bị ghét là ương ngạnh.
-                    Kẻ giàu bị ghen ghét, kẻ nghèo bị khinh bỉ.
-                    Kẻ siêng bị cho là tham lam. kẻ kiệm bị cho là bủn xỉn.
Thấy tận mắt mà không nhận ra mọi người đều cho là ngu ngốc.
Nhìn ra vận hội mà làm lại có kẻ nói là gian hùng. Nghĩ kỹ những chuyện ấy nên phải làm.
Làm người khó, làm chuyện làm người khó.
Làm người khó thay! Làm người khó thay.'
Viết cho hết giấy, bút khô mực.
Lại vẫn phải viết mấy câu: Làm người khó thay!
 
DIỄN CA:
Khéo thì quá nhọc, vụng chê nhàn.
Thiện, cười nhu nhược. Ác, làm càn.
Giàu, người căm ghét. Nghèo, khinh rẻ,
Siêng, chuốc tiếng tham. Kiệm, rán sành. (*)
Nhận định mù mờ, chê: kẻ ngốc,
Ra tay nhanh nhạy, mỉa: quân gian!
Nghĩ sao cho đúng? Làm sao đúng?
Thật khó làm người! Khó tính toan!
Mực cạn. bút cùn ngồi chép mãi:
 
 
Làm người là việc khó muôn vàn!
 
 
 
 
D. Chú thích: 
Rán sành: Tức "rán sành ra mỡ" thành ngữ cay độc mắng kẻ quá keo kiệt lại ngu xuẩn, thấy mảnh sành bóng láng, tưởng có lớp mỡ bám ngoài (!)
 
 
 
 
 
 
4a nguyên văn:
 
 
B. Dịch nghĩa:
 
 
Sách Cảnh Hạnh chép: Cây có cách nuôi thì gốc rễ bền mà cành lá tốt, đồ làm rường cột mới thành. Nước có cách nuôi thì suối nguồn khỏe. dòng chảy dài, cái lợi tưới tiêu được rải khắp. Người có cách nuôi thì chí khí lớn mà kiến thức sáng suốt, kẻ sĩ trung nghĩa mới xuất hiện.
 
 
 
 
 
 
c. Diễn ca:
 
 
Cây kia chăm sóc khéo tay
Mới bền gốc rễ,  mới đầy lá xanh.
Gỗ làm kèo, cột mới thành
Nhà cao cửa rộng phải đành nhờ cây.
Nước kia chăm sóc khéo tay,
Suối nguồn mới khỏe, mới dài kênh, sông.
Tưới, tiêu mới khắp ruộng đồng.
Mới giúp con cháu nhà nông no đầy.
Người mà chăm sóc ngày ngày.
Chí khí phát triển, trí tài mới tinh.
Trung nghĩa từ đấy mới sinh,
Đất nước nhờ đấy quang vinh thêm nhiều.
 
 
 
 
 
 
Nguyên văn:
 
 
DỊCH NGHĨA:
Sách Tả truyện nói: Ý hợp thì Ngô Việt (*) thân nhau, Ý không hợp thì tình ruột thịt cũng làm cừu địch. Nghi người thì đừng dùng. Dùng người thì đừng nghi.
 
 
 
Vật phát triển đến tột cùng thì phải quay ngược lại: vui tột cùng thì đau buồn, hợp tới tột cùng thì chia lìa, thế lực thịnh tất sẽ suy, suy tột cùng thì thịnh lại.
 
 
 
 
c. Diễn Ca:   Hợp ý, thù cũng yên,
Thù nhau, nếu trái ý
Dùng người, đừng  nghi kỵ
Nghi kỵ thì đừng dùng,
Vật phát triển đến cùng
Quay trăm tám mươi độ. (180⁰)
Vì thế, vui.. hết số
Tất phải chuyển ra buồn
Liên kết phình đến cùng,
Mầm ly khai nhen nhóm.
Thế lực tột cùng lớn
Tất sắp sửa suy vong
Chịu hết hồi long đong.
Tất hưởng mùi sung sứơng..
 
 
 
D Chú thích: Ngô Việt tên hai nước chư hầu đánh nhau quyết liệt
vì thù hận truyền kiếp. Cuối cùng Việt tiêu diệt Ngô.
6A .Nguyên văn:  
3. Dịch nghĩa:    Cá đáy nước, nhạn bên trời, cao có thể bắn. Thấp có thể câu. Chỉ có lòng người trong khoảng gang tấc (*) nhưng gang tấc ấy không thể đo. Đất có thể lường chỉ có lòng người không thể ngừa. Vẽ hổ vẽ da khó vẽ xương. Biết người biết mặt không biết lòng. Đối diện chuyện trò lòng cách nghìn non.
 
 
 
c. Diễn ca:   Cá đáy nước, nhạn bên trời
Dễ câu, dễ bắn, lòng người mới gay.
Thà đo trời thẳm  đất dày.
Lòng người nham hiểm dễ ai biết ngừa?
Xương hùm ai dám vẽ chưa?
Vẽ da, ai cũng biết  vừa sức hơn!
(Vẽ da, vẽ hổ khó mà vẽ xương)
Chuyện trò tay bắt mặt mừng.
 
 
Lòng đây, lòng đấy, nghìn trùng cách xa.
 
 
 
 
D. Chú thích:      Gang tấc: nguyên văn "chỉ xích" mô tả khoảng cách
 
 
không đáng kể (chỉ: 0,256m. xích: 0.32m).
 
 
 
 
B. Dịch nghĩa:    Thái Công nói: Người ta không nên đoán trước qua bề ngoài. Nước biển không thể  đong bằng chén uống rượu. Khuyên người chớ kết oan, oan sâu khó cởi ra. Một ngày kết thành oan. nghìn ngày cởi chẳng sạch. Nếu đem ơn đáp oan. như đem nước sôi dội tuyết. Nếu đem oan đáp oan, như chó sói gặp bọ cạp. Ta thấy những người kết oan đều bị oan làm cho sứt mẻ cả.
 
 
 
 
c. Diễn ca:      
Đừng xét người đời kiểu đoán trước,
Nước biển đem cốc lường sao được?
Khuyên ai chớ có kết oan gia.
Oan gia đã buộc khó gỡ ra.
Oan gia   dù chỉ một ngày kết
Cởi suốt nghìn ngày cũng không hết.
Nếu đem  ơn nghĩa đáp oan gia,
Như dội nước sôi, tuyết chảy ra.
Nếu cứ đem oan báo oan riết,
Sói gặp bọ cạp chịu hết xiết
 Ta từng thấy bao kẻ gây oan.
Hết thảy đều  chuốc bao nguy nan...
 
 
 
 
 
 
8A. Nguyên văn:
B. Dịch nghĩa:    Sach cảnh Hạnh Chép: Kết oan với người gọi là trồng họa, bỏ việc thiện không làm gọi là tự hại mình. Chớ tin cái gọi là thẳng của kẻ thẳng, phải đề phòng cái bất nhân của người nhân. Lễ nghĩa nảy sinh nơi giàu đủ, trộm cướp nổi lên nơi đói rét. Nghèo nàn không đi cùng hạ tiện mà hạ tiện tự sinh. Giàu sang không đi cùng kiêu xa nhưng kiêu xa tự đến.
 
 
 
No ấm nghĩ đến dâm dục, đói rét nổi lên lòng trộm cướp. Nghĩ mãi đến nghèo khổ, tai nạn nguy khốn, tự nhiên Không kiêu.  Nhớ mãi đến bệnh tật thuốc  thang sẽ không sầu muộn.
 
 
 
 
c. Diễn  ca:
 
 
Kết oan trồng họa chờ ngày
Vứt bỏ việc thiện, gây tai ương mình. Thẳng thắn chưa hẳn đủ tin,
Trong nhân, nhận rõ tình hình bất nhân.
Khi giàu, lễ nghĩa đến gần,
Khi nghèo, thói trộm dần dần nảy sinh.
Đã nghèo tự khắc hóa hèn,
Đã gìau, xa xỉ, kiêu căng nẩy liền.
 No đầy, tơ tưởng... "chơi tiên”,
Đói rét nghĩ cách kiếm tiền thật nhanh
Thấp thỏm sợ chuyện chẳng lành.
Tự chữa cho mình khỏi thói kiêu căng.
Nhớ hoài bệnh tật thuốc men,
Tự nhiên xóa sạch buồn phiền quấy ta.
 
 
 
 
 
 
Nguyên văn:
 
 
3. Dịch nghĩa: Sớ Quảng nói: Người giỏi có nhiều của thì hao tổn chí hướng của họ. Người ngu có nhiều của thì càng có thêm cái lỗi của họ. 
 
 
 
 
 
 
c. Diễn ca:
 
 
Người giỏi có lắm của,
Của làm nhụt chí đi
 Kẻ ngu có lắm của.
Của xui tội thêm ghi
 
 
 
 
 
 
Nguyên văn:
3. Dịch nghĩa: Lão Tử nói: Của nhiều làm mất đi cái chân lý mình bám giữ Học nhiều làm nghi hoặc vốn kiến thức đã thu thập.
 
 
 
 
 
 
Của nhiều, lý tưởng hao đi
Học nhiều, nghi hoặc những gì tưởng hay.
 
 
 
 
 
 
3. Dịch nghĩa: Người ta không phải là vua Nghiêu vua Thuấn (*} làm sao mọi việc đều tốt hết mực được? Người nghèo thì lập chí kém, phước đến thì lòng tinh tế ra. Không từng trải một việc thì không khôn ra một chút, việc thành thì cho là tuyệt vời, việc bại thì cho là không có khả năng. Phải trái cả ngày phải có. Cứ không nghe là tự nhiên thành không có. Kẻ đến nói chuyện phải trái  tức là con người lắm chuyện. Nếu nghe hai kẻ lắm chuyện như thế nói, sẽ thấy cả hai cách biệt hẳn nhau.
 
 
 
 
 
 
Diễn ca:
 
 
Nghiêu Thuấn là mẫu người xưa,
Ngày nay ai dám so bừa thánh quân?
 Nhà nghèo lập chí khó khăn.
May ra phước đến, khôn lanh ít nhiều.
Việc đời chưa trải bao nhiêu,
Dễ chi tài trí cao siêu hơn đời?
Việc thành, ca ngợi vẽ vời
Việc hỏng chuốc lấy bao lời chê bai.
Phải quấy ai chẳng một vài
Nghe đâu bỏ đấy chẳng ai phiền lòng.
Kẻ đem phải quấy phao đồn.
(Là trò khó phỉnh  người khôn mắc lừa!)
Nếu nghe hai phía phân bua.
Thấy ngay là chả ai vừa với ai!
 
 
 
 
 
 
D. Chú thích: Nghiêu Thuấn: vua Đường Nghiêu (2352 - 2256 trước Công Nguyên) và Ngu Thuấn ‘12255 - 2206 trước Công Nguyên). Tương truyền là hai vị Vua đạo đức nhất.
 
 
 
 
 
 
3. Dịch nghĩa: Thơ Kích Nhưỡng (*) nói: Trong đời không làm việc nhíu mày, thiên hạ sẽ không có người nghiến răng.
 
 
Mầy hại người khác thì mày cho là được, người khác hại mầy thì mới sao? Cỏ non sợ sương, sương sợ mặt trời. Kẻ ác tự nhiên có kẻ  ác giũa mài nó. Có danh há ở chỗ khắc vào đá cứng? Những người đi trên đường có miệng hơn bia đá. Có xạ tự nhiên thơm, cần gì phải đứng đầu gió.
 
 
 
 
c. Diễn ca: 
 
 
Đừng làm thiên hạ chau mày,
Thì thiên hạ chẳng có ai căm hờn.
Mầy hại người tưởng mầy hơn.
Người ta hại lại, mày còn nói chi?
Cỏ non sương muối teo đi,
Mặt trời rọt xuống, sương kia tan tành.
Kẻ ác cứ tưởng lừng danh.
Phải tôn kẻ khác đàn anh mấy hồi?
 Danh đâu khắc đá đỉnh đồi?
 Nó nằm ở miệng  người đời đấy thôi,
 Xạ thơm thì đã thơm rồi.
Cần chi phải đặt ở nơi gió nhiều?
 
 
 
 
 
 
Nguyên văn: 
 
 
Dịch nghĩa: Trương Vô Tận nói: Việc không nên làm đến hết, thế không nên ỷ hết,  nói không nên nói hết, phước không  nên hưởng hết. Có phước không hưởng hết,  phước hết mình nghèo túng. Có thế không dùng hết,  thế hết gặp oan trái. Phước phải thường tiếc, thế phải thường cung kính. Người kiêu căng với xa xỉ chỉ có được lúc đầu, phần nhiều không có lúc cuối.
 
 
 
 
 
 
c. Diễn ca: 
 
 
Việc đời giữ mực vừa vừa
Cần phải biết  chừa khoảng cách an ninh.
Chớ nên dốc hết bình sinh
Có quyền thế phải giữ mình khiêm cung.
Nói năng cũng phải dè chừng,
Có phước chớ hưởng đến cùng cho xong.
Hết phước sẽ gặp long đong
Hết quyền thế, chuốc mối oan là thường. Hưởng phước phải biết dè chừng.
Hưởng quyền thế phải nhún nhường giữ thân. Những người xa xỉ kiêu căng,
Chỉ được vênh váo, hung hăng lúc đầu.
Rồi ra lép vế về sau.
Ai ơi! Hãy liệu khuyên nhau vừa vừa.
 
 
 
 
 
 
3. Dịch nghĩa: Thái Công nói: Nghèo không thể khinh, giàu không thể cậy,  âm dương đắp đổi nhau, giáp vòng là quay lại lúc đầu.
 
 
 
 
 
 
c. Diễn ca: 
 
 
Thấy nghèo thì chớ có khinh.
Thấy giàu chớ tưởng là mình dễ vay.
Âm đương đắp đổi vẫn  xoay,
Hôm qua nghèo đấy, hôm nay giàu rồi!
Ngày  mai nghèo lại ngay thôi
Thế là Vận số đã trôi giáp vòng.
 
 
 
 
3. Dịch nghĩa: Bài minh "Để lại bốn cái " của Vương Tham Chính viết:
 
 
-                    Để lại phần còn thừa của công lao chưa hưởng hết trả lại Tạo Hóa.
-                    Để lại phần còn thừa của bổng lộc chưa hưởng hết trả lại triều đình.
-                    Để lại phần còn thừa của tiền tài chưa hưởng hết trả lại trăm họ.
Để lại phần còn thừa của phước đức chưa hưởng hết trả lại con cháu.
 
 
 
 
 
 
c. Diễn ca: 
 
 
Công lao xin hưởng vừa vừa.
Để lại phần thừa trả Tạo Hóa thôi
Bổng lộc cũng đã hưởng rồi
Để phần thừa lại trả nơi triều đình.
Tiền tài hưởng đủ phần mình.
Phần thừa để lại chúng sinh làm qùa.
Phận may hưởng được phước nhà
Dành cho con cháu, bớt ra một phần.
 
 
 
 
 
 
Dịch nghĩa: Sách Hán thư nói: Kẻ giao du bằng quyền thế thì rất thân cận, nhưng quyền thế hết là mất. kẻ giao du bằng tiền tài thì rất thân mật nhưng tiền tài hết thì rời nhau. Kẻ giao du bằng nhan sắc thì rất thân nhau nhưng sắc suy la cắt đứt.
 
 
 
 
 
 
c. Diễn ca: 
 
 
Thân nhau cùng chức vị cao,
Một bên mất chức, là xao lãng tình  
Thân nhau giữa kẻ lắm tiền.
Một bên phá sản là quên tức thì!
 Thân nhau nhan sắc mê si
Một bên bệnh hoạn nan y là rời!
 Ai ơi xin nhắn một lời :
'Tĩnh tâm” cho kỹ mới thôi “thân”  nhầm!
 
 
 
 
 
 
Dịch nghĩa:
Vàng ròng nghìn lạng chưa phải là qúy, Được của người một lời nói tốt quý hơn nghìn vàng. Nghìn vàng dễ có được,  lời nói tốt khó tìm được. Đòi hỏi người  không bằng đòi hỏi mình. Cai quản giỏi không bằng triển khai giỏi .  Nặng lòng cai quản sẽ gặp nhiều rắc rối.  Kẻ có khả năng là đầy tớ kẻ vụng dại. Lúc biết ít  việc thì ít phiền não, biết người nhiều quá thì chịu nhiều thị phi. Thuyền bé không chịu nổi chở nặng, lối đi rậm khuất không nên đi một mình. Giẫm lên chỗ đất chắc thì không gặp chuyện phiền não. Vàng ròng chưa phải là qúỵ, yên Vui có giá trị hơn tiền nhiều.
 
 
Của phi nghĩa làm hại mình, lời dữ làm tổn thương người.  Người chết vì của, chim chết vì mê ăn.
 
 
 
 
c. Diễn ca.:      Nghìn vàng chưa hẳn quý đâu.
Lời hay lắm lúc  in sâu nhiều đời
 Nghìn vàng kiếm cũng ra thôi
Dễ gì kiếm được một lời hay ho?
Đòi hỏi mình, mới đáng lo,
Đòi hỏi người, chỉ tính cho nhất thời
Giữ  cái có  đã khó rồi,
Mở mang cái có, muôn đời ngợi khen,
Ở đời, những kẻ tài năng,
Chỉ làm đầy tớ mấy anh vụng về,
Biết ít, chuyện đỡ  nhiêu khê,
Biết nhiều người, chốn lắm bề thị phi
Thuyền con chở nặng khó đi,
Nẻo đường rậm khuất, ngại khi một mình.
Vì mồi chim dễ hy sinh,
 
 
Vì của thiên hạ bỏ mình như chơi!
 
 
 
 
18 A. Nguyên văn:  
 
 
 
B Dịch nghĩa:     Sách cảnh Hạnh chép: Lợi có thể chung mà không thể một mình. Mưu có thể một mình mà không thể đông người. Lợi một mình thì hư, mưu đông người thì rò rỉ. Mưu cơ không kín đáo thì họa xảy ra trước. Đứa bất hiếu oán cha mẹ, kẻ mắc nợ oán chủ nợ. Tham nhiều nhai chẳng nát nhà nghèo mong láng giềng có của. Ở nhà không biết đón khách, đi ra mới biết ít chủ nhân. Chỉ mong có tiền giữ khách ở lại nhậu  còn hơn cưỡi ngựa tựa cổng người khác. Kẻ nghèo ở nơi chợ đông không có người hỏi, kẻ giàu ở non sâu cũng có bà con xa. Tình đời chỉ xem lạnh ấm, mặt người chỉ nhìn theo cao thấp. Nhân nghĩa mất theo cảnh nghèo, tình đời chỉ lệch về phía có tiền. Ăn cả nghìn món không ai biết, áo xổng lam lũ bị người ta khinh ngay, thà lấp hang không đáy. không lấp nổi vạch ngang dưới mũi. Ngựa bước chậm chạp chỉ vì gầy, người không phong lưu chỉ vì nghèo.
 
 
 
 
  c. Diễn ca:     
Lợi thì chung hưởng mới là,
Chớ nên hưởng một mình ta sinh rầy.
Mưu thì chỉ một mới hay.
Nhiều người biết đến, lộ ngay ấy mà!
Con bất hiếu oán mẹ cha,
Kẻ vay nợ, lại oán nhà cho vay.
Tham đầy mồm, tất khó nhai,
Nghèo mong lối xóm, ai ai cũng giàu.
(Phòng khi vay mượn cũng mau,
trả nợ cũng đỡ đi lâu nhọc người!)
Nhà thưa tiếng khách nói cười
 Đi ra cũng ít được người đón đưa
Có tiền mời khách say sưa
Còn hơn ghé ngựa đứng chờ cổng ai.
Nghèo ở chợ chẳng ai hay,
Giàu ở núi, tiếp suốt ngày bà con.
Tình đời ấm lạnh tùy cơn,
Mặt người ngước chốn cao hơn ấy mà,
Khi nghèo, nhân nghĩa phôi pha
Nhiều tiền mới hút người ta kéo về
Khi ta đánh chén no nê,,
Chẳng ai hỏi lối đi về của ta
 Nhưng khi ta xác xơ ra
Họ kéo cả nhà xúm lại khinh khi
Lấp hang không đáy khó chi
Nhưng chẳng dễ gì lấp miệng xôn xao.
Ngựa gầy bước thấp bước cao,
Người nghèo chẳng biết làm sao đỡ  hèn!
 
 
 
19A. Nguyên văn:
3. Dịch nghĩa: Hòa Thượng Tế Điên răn đời rằng: Xem hết kinh Di Đà, niệm sạch bàichú Đại Bi thì trồng dưa vẫn được  dưa, trồng đậu vẫn được đậu. Kinh chú vốn từ bi,  kết oan cứu sao được? Soi thấy cái Tâm vốn có, kẻ nào làm thì nấy chịu, mình tự làm thì tự chịu.
 
 
 
 
c. Diễn ca:
 
 
Kinh Di Đà, chú Đại Bi
Thấm nhuần, thấu triệt, ích gì mấy đâu?
Một khi kết oán đã sâu.
Dẫu kinh cùng chú nhiệm mầu cũng thua. Cha ông suy  gẫm từ xưa.
Trồng đậu chẳng hái được dưa đâu mà!
 Lẽ nhân qủa chẳng buông tha.
Mình làm mình chịu, ai mà cứu ai?
 
 
 
 
 
 
3. Dịch nghĩa: 
Tuân Tử nói: Công tâm sinh ra sáng suốt, thiên vị sinh ra tối tăm. làm theo đức thì trôi chảy, làm theo bịp bợm thì bế tắc. Thật thà tin cậy Sinh ra thần tình, dối trá khoác lác sinh ra ngờ vực.
 
 
 
 
 
 
c. Diễn ca:
 
 
Kẻ công tâm nói gì cũng đúng,
Thiên vị thường lúng túng vụng về.
Làm điều đức độ xuôi ghê.
Làm điều dối gạt như đê chận dòng.
Thần tình là kẻ thật lòng.
Lừa người thì mới thổi phồng, tán dương
 
 
 
 
 
 
Dịch nghĩa: 
Sách Hán Thư nói:  Kẻ uốn cong ống khói dời củi đi thì không được coi là có ơn, kẻ cháy tóc bỏng trán lại làm thượng khách.
 
 
Diễn ca: (chuyển thể thơ ngụ ngôn)
Hỏa hoạn ai cũng ngán,
Có kẻ khuyên đề phòng.
Củi nên dời chỗ thoáng
  Ống khói nên uốn cong.
Lời khuyên, gác ngoài tai
“Kẻ khuyên " đều tiu nghỉu,
Cả xóm hùa chê bai.
“Kẻ khuyên" bấm bụng chịu.
Qủa nhiên xảy cháy nhà.
Tài sản hao hơn nửa
“Kẻ khuyên" bận đi xa.
Lối xóm xúm dập lửa
“Kẻ khuyên” đi xa về.
Tìm lời sang an ủi
 Thấy tiệc bầy ê hề.
Chủ nhân như muốn đuổi
  Quả là đồ xấu xa
Chi rứa nhà ta cháy
Giờ thì cháy thật rồi!
Chắc có kẻ vui đấy
Lại  quay sang khách mời
  Phước may nhờ các vị
Cụng ly một cái chơi!
Hoan hô người tận tụy.
“Kẻ khuyên" chua chát cười
Như  học trò thi hỏng
“Mình tử tế mười mươi
 Nhưng nói ra lại  ngọng”.
 
22A Nguyên văn:  
B Dịch nghĩa:
Ba tấc hơi còn dùng cả nghìn việc, một sớm gặp chuyện vô thường (tức chết đi) thì muôn việc đều thôi. Muôn vật chẳng trốn nổi số, muôn thứ điềm lành chẳng bằng không. Trời chẳng sinh người không lộc, đất chẳng sinh cỏ không rễ. Giàu  to d0 trời, giàu nhỏ nhờ siêng năng. Giàu lớn thì kiêu, nghèo lớn thì lo.
Lo thì làm trộm, kiêu thì tàn bạo. Chớ nói nhà chưa nên, con làm nhà nên còn chưa sinh. Chớ nói nhà chưa tan, con làm nhà tan con chưa lớn. Con làm nên nhà thì tiếc phân như vàng, con làm tan nhà xài vàng như phân.
 
 
c. Diễn ca:  
Còn hơi thở, còn xoay nghìn việc,
Tắt hơi rồi, ai thiết chi chi.
Số trời khi đã dứt đi
Muôn điều lành tốt đều  thì bằng không.
Trời sinh người cũng đồng hưởng lộc,
Đất sinh cỏ đủ gốc rễ  thôi
Giàu  to nhờ bởi số trời
Giàu nhỏ là bởi cả đời siêng năng.
Kẻ giàu to kiêu căng, khinh bạc.
Kẻ nghèo to, phờ phạc lo âu.
Lo âu toan trộm nhà giàu.
Kiêu nhà giàu bạo chẳng bao giờ vừa
Chớ nghĩ rằng nhà chưa phát đạt
Chẳng qua con kích phát chưa sinh.
Đừng  cho nhà nọ vẫn yên.
Chẳng qua đứa phá chờ phiên trưởng thành.
Con nhà nên, qúy phân như ngọc.
Con nhà hư, coi ngọc như phân.
Cơ trời biến chuyển xoay vần.
Nên, hư, tốt, xấu  dần dần lộ ra...
 
 
23 A. Nguyên văn:   
B. Dịch nghĩa:        
 
Ông Hồ Văn Định nói: Tất cả mọi người phải thường giữ cho có sự chưa đủ, nếu mười phần   thỏa ý phải đề phòng xuất hiện cái không ăn khớp với việc tốt.
 
 
c. Diễn ca:
'Cái chưa đủ" buộc người đối phó,
Giải quyết nhanh khi có lôi thôi.
Cái Tâm đã định thế rồi,
Lôi thôi xảy đến vẫn coi chuyện thường.  
“Cái khoái ý" mọi đường thỏa mãn,
Xem cuộc đời chẳng đáng bận tâm.
Chủ quan nên dễ sinh nhầm,
Tai ương xảy đến, thâm tâm rối bời..
 
 
4A. Nguyên văn: 
 
B. Dịch nghĩa:    Thiệu Khang Tiết  nói: Lúc rảnh rang chớ nói là không hại gì. Vừa nói không hại liền có hại. Sướng miệng ăn nhiều rốt cuộc bị bệnh. Gặp việc khoái ý tất có Tai ương. Tránh đi trước đường nhỏ gặp nạn bất ngờ.
Qua rồi lời lẽ nghiệm ra mùi vị thấm thía lâu. Để lâm bệnh rồi mới tìm thuốc, không bằng biết tự phòng ngừa trước. Tha người không phải là dại, vì sau đấy sẽ gặp sự thuận lợi  . Đuổi người chẳng nên đuổi chận đầu. Bắt giặc chẳng bằng đuổi giặc.
 
c. Diễn ca.:   Chớ nên bảo 'Chẳng hề gì ! "
Dứt lời có chuyện “hề gì" tới ngay,
Món ngon đánh chén no say.
Dễ sinh nên bệnh l0 ngày lo đêm.
Thấy việc thú vị lại thèm
Biết đâu chuốc họa nhiều thêm ích gì?
Lối hẹp, đi trước dễ nguy,
Nói sau mới đủ những gì hay ho.
Lâm bệnh. xuôi ngược chăm lo,
Chi bằng trước đấy,  phòng cho kỹ càng.
Tha người, há kém khôn ngoan ?
Mai sau hẳn gặp dễ dàng cho ta.
Rượt người , hãy chớ rượt nà
Bắt sống quân địch kém xa xua về.
 
25A Nguyên văn:
 
B. Dựh nghĩa:     Tử Đồng Đế Quân (*) buông lời dạy: Thuốc Hay không chữa được bệnh oan trái. Của  hoạnh tài  không làm giàu được người mệnh cùng. Lòng phụ bạc rút cạn hết phước bình sinh. Nếu cư xử kém trời bắt nghèo cả đời. Sinh sự tất sự sinh ngươi chớ oán. Hại người tất người hại lại, mầy đừng cự nự  . Trời đất tự nhiên đều có báo đáp. Xa thì đời con đời cháu, gần thì ở ngay đời mình. Thuốc chữa thứ bệnh không chết. Phật hóa độ cho người có dịp may.
 
c. Diễn ca:    Bệnh oan trái thuốc nào chữa nổi?
Của hoạnh tài chẳng đổi mạng nghèo.
Cả đời làm phước dẫu nhiều.
Trái lòng một việc, phước theo sạch liền!
Tính nết kém, liên miên nghèo túng.
Cán cân trời, cân đúng lòng trời.
Gieo gì gặt nấy mà thôi,
Khuyên ai chớ oán, buông lời sân si.
Trời lẳng lặng duy trì báo ứng
Hoặc bản thân, hoặc hướng cháu con.
Thuốc hay chỉ chữa người còn.
Phật chỉ hóa độ tâm hồn gặp may.
 
D Chủ thích:      
Tử Đồng Đế Ouân: Nhân vật vô cùng kỳ lạ trong đức Tin người Trung Ouốc (có lẽ khó được giới nghiên cứu tiếp thu).
 
Lúc đầu Ông là người thường, có tên là Trương Á tức Trương Dục người núi Thất Khúc, làm quan đời Tấn. (thế kỷ IV)-. Năm Ninh Khang 2 (394) đời Hiếu Vũ Đế nhà Đông Tấn. Ông tự xưng Thục vương khởi nghĩa chống nhà Tiên Tần, tử trận chôn ở núi Thất Khúc, thuộc quận Tử Đồng. Các đời Đường, Tống về sau đều phong tặng ông tước Vương. Đến đời Nguyên Nhân Tông, năm 1316 ông được phong là Văn Xương Đế Quân (!) cai quản. .. chùm sao Văn Xương (gồm sáu ngôi, phía tả chùm sao Bắc Đẩu).
Truyền thuyết kể rằng: Văn Xương Đế Ouân hóa thân xuống trần gian làm quan 73 lần đều thanh liêm nên được Thiên Đế giao quản Ouế Tịch (hồ sơ công danh) điều hành việc đỗ đạt, thăng  thưởng.
 
Các đời Nguyên Minh đều có lập Văn Xương Cung. Văn Xương Các, Văn Xương Từ. Tế lễ trong hậu cấp nhà nước. Quy mô hoành tráng nhất là ở quận Tử Đồng (nơi có lăng mộ Trương Á Tử). ở đấy còn xây dựng hàng loạt công trình phụ sử dụng như một trường đại học ngày nay. Thánh đản được tổ chức thành lễ hội vào ngày 3 tháng 2 hàng năm.
(.Tóm tắt tư liệu của Châu Quân Vũ)
 
 
3. Dịch nghĩa: Hoa rụng, hoa nở, nở xong lại rụng. Áo gấm áo vải thay đổi nhau mặc. Nhà hào phú  chưa chắc cứ giàu mãi, nhà nghèo hèn chưa chắc lặng lẽ hoài.  Nâng người chưa chắc nâng tới trời xanh, đẩy người chưa chắc rơi đến khe mương. Khuyên người mọi việc không nên oán trời. Ý trời không hậu với    ai, không bạc với ai.
 
 
c. Diễn ca.:
Hôm nay hoa rụng khắp trời
 Ngày mai hoa nở nơi nơi tía hồng.
Rồi ra rụng khắp tây đông
Đời người gẫm lại cũng không khác nào.
Hôm nay chức trọng quyền cao.
Ngày mai áo vải rơi vào dân đen.
Giàu nghèo đắp đổi luân phiên.
Chẳng ai bền bỉ liên miên một bề.
Xô người xuống tận đáy khe.
Mai kia người cũng lăm le lên bờ.
Nâng người lên tận mây trời,
Mai kia người cũng sẽ rơi xuống trần.
Ai ơi!  Xin chớ oán ngầm.
Trời kia phân phát mọi phần công minh.
 
 
3. Dịch nghĩa:  Đừng đến châu nha với huyện nha. Khuyên ngươi cần kiệm để sinh nhai. Ao vũng chứa nước phải phòng hạn. Ruộng đất siêng cày đủ nuôi nhà. Dạy con dạy cháu đều nên dạy nghề. Trồng dâu trồng đố (*) ít trồng hoa Chuyện phải quấy vặt vãnh đừng bận tâm. Khát uống suối trong, buồn uống trà.
 
 
c.Diễn ca: 
Chớ nên bén mảng chốn quan nha
Cần kiệm làm ăn thế mới là!
Ao vũng nước nhiều phòng hạn hán
Ruộng vườn cày cấy đủ nuôi nhà.
Dạy nghề này nọ cho con cháu,
Trồng đó, trồng dâu, bớt thích hoa
Mọi chuyện thị phi đừng  vướng bận.
Khát dùng nước suối, chán dùng trà.
 
 
D. Chú thich: Đố;  loài cây cho lá nuôi tằm, vỏ làm thuốc nhuộm, làm dây cung .
 
 
3. Dịch nghĩa: Tính nhẹ nhõm lòng nhẹ nhõm được mấy năm rồi. Người chết người sống ở trước mắt. Gặp cao theo cao, Gặp thấp theo thấp tùy từng lúc. Có khi khá Có khi kém không oán ngầm. Có thì có, không thì không, chả than van.  Nhà nghèo hay giàu mặc lòng trời, cả đời hưởng lộc, cho phép mặc sao hay vậy.  Một ngày an nhàn là làm tiên một ngày.
 
 
c. Diễn ca:   
Tâm hồn thanh thản mấy năm rồi
Chết sống chuyện thường trước mắt thôi Cao thấp công danh không đếm xỉa.
Dở hay tài trí chẳng thừa hơi.
Dù không dù có thôi than thở,
Nghèo túng giàu sang phó mặc trời
Cái mặc cái ăn sao cũng được,
An nhàn mới sướng nhất trên đời
 
 
3. Dich nghĩa: Sách Gia ngữ nói người quân tử có ba điều lo không thể không xét vậy: Nhỏ mà không học, lớn không có khả năng, già mà không dạy. Chết đi không ai nghĩ đến, có mà không bố thí lúc cùng khốn chẳng ai cho. Thế cho nên người quân tử lúc nhỏ nghĩ đến khi lớn thì lo học, lúc già nghĩ đến cái chết nên lo dạy. Khi có nghĩ đến khi cùng khổ nên lo bố thí.
 
 
c. Diễn ca:
Ba cái lo lớn trên đời
Nhỏ không học hỏi, lớn thời vô năng.
Già không truyền dạy tận tâm,
Chết không ai nhớ, ai khâm phục mình.
Khi giàu chẳng dốc nghĩa tình,
Sa cơ thất thế kẻ khinh người cười
Lo xa,  lúc trẻ không lười
Lúc già chăm dạy cho người gắng công.
Lúc giàu bứơt tiếc tiền nong,
Đem ra giúp đỡ kẻ  không có tiền.
 
 
30A. Nguyên văn:   
5.Dịch nghĩa; Sách cảnh Hạnh chép: Kẻ giỏi thương mình chưa chắc giỏi làm cho người ta nên. Kẻ tự dối mình tất dối người. Kẻ tiết kiệm cho mình chưa chắc chu cấp cho người. Kẻ nhẫn tâm với mình tất hại người. Như thế không có gì khác là làm điều thiện khó, mà làm điều ác dễ, giàu sang dễ làm điều thiện, mà làm điều ác cũng không khó. 
 
 
c. Diễn ca: 
Thương mình chưa chắc thương người
Dối mình, cầm chắc mười mươi dối người
Kẻ tiết kiệm của thường dư,
Cũng dễ khước từ khi có người vay.
Mạng mình coi tựa cỏ cây.
Mạng người chắc cũng thẳng tay dễ dàng, chẳng qua điều thiện khó làm,
Điều ác thì dễ, chẳng ham vẫn rành.
Giàu  sang làm thiện cũng nhanh,
Làm ác cũng chóng, tiến hành dễ hơn!
 
 
Dịch nghĩa: Khổng Tử nói: Giàu mà có thể làm được, tuy làm tên lính cầm roi (đánh xe ngựa) ta cũng làm. Nếu không thể tìm thì ta làm theo cái ta muốn.
 
 
c. Diễn ca: Cái giàu nếu dễ kiếm ra.
Dù đánh  xe ngựa thì ta cũng làm.
Còn như chẳng dễ gì ham.
Thì ta đeo đuổi cách  làm ta ưa.
 
 
3. Dịch nghĩa: Nghìn cuốn thi thư khó mà dễ. Một món áo cơm dễ mà khó. Trời không cắt đứt đường của người nhưng mỗi người còn có mỗi nỗi sầu. Người không nghĩ xa tất  có l0 gần. Kẻ 'ừ' dễ dàng qúa tất ít đáng tin cậy. Kẻ khen trước mặt sẽ chê sau lưng.
 
 
c. Diễn Ca: 
Sử sách khó mà dễ,
Áo cơm dễ mà khó.
Trời nào đóng cửa ai?
 Thế nhưng rầu vẫn có.
Kẻ chẳng biết lo xa,
Thì lo gần tất rõ.
Kẻ vâng lời nhẹ tênh,
Sẽ dễ dàng phủi bỏ.
Kẻ khen ào trước măt,
 Sau lưng sẽ chê đó!
 
 
3. Dich nghĩa: Sách Cảnh Hạnh chép: Bậc đại trượng phu thấy điều thiện sáng tỏ cho nên coi danh tiết nặng hơn thái Sơn, dụng tâm cứng cỏi cho nên coi sống chết nhẹ hơn lông hồng. Việc bên ngoài không kể là lớn hay nhỏ, dục vọng trong lòng không kể là cạn hay sâu, có quyết  đoán thì sống, không quyết đoán thì chết. Đại trượng phu lấy quyết đoán làm đầu.
 
 
c. Diễn ca: 
 
Phàm là bản lĩnh đàn ông,
 
Coi trọng danh dự hơn hòn Thái Sơn.
 
Cái tâm cứng cỏi chẳng sờn.
 
Nên coi cái chết nhẹ hơn lông hồng.
 
Việc dù lớn nhỏ mặc lòng.
 
Dục vọng sâu cạn không vui chẳng buồn
 
Việc đến tay, quyết đoán luôn
Rụt rè. dè dặt, nói suông, chẳng hề!

Dịch nghĩa :
Khổng Tử nói: Biết mà không làm, không bằng đừng biết. Thân mà không tin cậy, không bằng đừng thân. Điều vui vừa đến, vui nhưng đừng kiêu, hoạn nạn vừa đến nghĩ đến nó nhưng đừng lo âu.
 
c. Diễn ca:
Hiểu biết nhưng chẳng chịu làm,
Hơn gì những kẻ cứ cam ngu đần?
Chẳng tin nhau, bảo rằng thân,
Hơn gì những kẻ chẳng cần biết nhau?
Chuyện vui dù lớn đến đâu,
Chớ nên kiêu ngạo làm đau lòng người
Hoạn nạn xảy đến mười mươi
Nghĩ đến cứ nghĩ,  ưu tư xin đừng!
 
Nguyên văn:  
 
B. Dịch nghĩa: Việc xảy ra trước mắt còn sợ chưa thật, lời nói sau lưng há đủ đáng tin? Người không biết mình lỗi, trâu không biết sức lớn. Không giận dây gai của mình ngắn mà chỉ sợ giếng cổ của người khác sâu (Kẻ phạm tội) may mắn thoát, kẻ không phạm tội lại  phải đền tội. Kẻ lạm dụng qủa tang khắp thiên hạ (nhưng)  người phước mỏng bị ghép tội. Lòng người như sắt, phép quan như lò.
 
c. Diễn ca.: 
Cái điều thấy rõ mười mươi
Chắc gì khỏi bị chê cười là sai?
(Chọc que xuống nước gãy hoài,
Mắt thì thấy vậy nhưng sai qúa chừng)!.  
Huống chi lời nói sau lưng,
Nghe qua rồi bỏ, xin đừng quá tin.
Người đời chẳng biết lỗi mình,
Loài trâu chẳng biết sức mình đến đâu.
Giếng kia mực nước qúa sâu,
Múc không tới, trách để lâu cạn rồi!
Không hề nghĩ:  Tại mình thôi
Dây ngắn quá rồi, gầu múc trên cao.
Phạm tội lại thoát, may sao!
Kẻ không gây tội lại vào nhà giam.
Tham ô, lạm dụng Tràn lan.
Chỉ người phước mỏng liên can tù đày.
Lòng người như sắt khó lay,
Phép quan lò nấu, chảy ngay mấy hồi.
 
36.A Nguyên văn:    
 
b. Dịch nghĩa:    Thiệu Khang Tiết nói: Có người đến xem bói, hỏi thế nào là họa phước? Ta hại người là họa, người hại ta là phước. Nhà lớn cả nghìn gian, đêm cũng chỉ nằm tám (*) thước. Ruộng tốt muôn khoảnh (**). ngày ăn hai thăng. Kẻ bất hiếu đốt bừa nghìn bó giấy, kẻ xấu bụng đốt oan muôn lò hương. Thần minh vốn chính trực, há chịu cho người đời hối lộ, bẻ cong phép tắc?
 
Ở lâu khiến người hóa hèn ra. Đến mãi thì kẻ thân thiết cũng thờ ơ, Chỉ cần xem năm ba ngày gặp lại không bằng lúc mới đầu.
 
Lúc khát thì một   giọt cũng quý như cam lộ. Say rồi thì thêm một chén không bằng không thêm. Rượu không làm người say, mà là người tự làm mình say. Hoa không mê hoặc người mà là người tự tìm sự mê hoặc.
 
Diễn ca:
Có người đến bói Dịch,
Hỏi: "Họa phước đâu ra?"
- Họa khi hại người khác,
Phước khi người hại ta.
Đêm chỉ nằm tám thước,
Dẫu có nghìn gian nhà.
Ngày ăn hai thăng gạo,
Dẫu ruộng tốt bao la.
Đốt cả núi hàng mã.
Tưởng báo hiếu mẹ  cha.
Xông  hương trầm nghi ngút
Tưởng tội lỗi được tha   
Thần linh vốn ngay thẳng,
Hối lộ dễ đâu mà!
Mùi trầm cùng tro giấy,
Bẻ cong phép tắc à?
Ở lâu  sinh nhờn mặt,
 Đến hoài tình phôi pha.
Thử ở năm ba bữa,
Thấy khác lúc đầu xa!
Đang khát qúy từng giọt,
Say rồi, coi như pha!
Say rượu tại cố uống,
Mê hoa chẳng tại hoa.
 
D. Chủ thích: Tám thước: thước cổ, tương đương 1m 92. Khoảnh: Đơn vị cổ, tương đương 5o ha.
 
Dịch nghĩa: Lòng dành cho việc chung nếu so được như lòng dành cho việc riêng thì việc gì mà không giải quyết  xong? Nghĩ đến đạo nếu bằng với nghĩ đến tình thì thành Phật lâu rồi. Việc qua rồi, sau đó mới  biết trước đó đã nhầm. Già rồi mới biết thời trẻ sai quấy.
 
c. Diễn ca:
Việc chung hăng tựa việc riêng,
Thì bao nhiêu việc nhẹ tênh cả rồi.
 Say đạo ngang say tình đời,
Thì bao nhiêu người thành Phật từ lâu.
Việc xong, nhầm lẫn thấy sau,
Nhận sai thời trẻ, lúc đầu bạc phơ.
 
3. Dịch nghĩa: Khổng Tử nói: Không biết về Mệnh thì không lấy gì chứng tỏ là người quân tử. Không biết lễ thì không lấy gì để đứng (giữa đời) được . Không biết về cách nói năng thì không lấy gì để biết người. Kẻ có đức tất có cách nói năng ,kẻ biết cách nói năng chưa chắc có đức.
 
c. Diễn ca:
Người quân tử lạc thiên, an mệnh,
Không mưu toan bứt phá đổi đời.
 (Vẫy vùng để tạo cơ ngơi,
Giữ sao vẹn được những lời dạy xưa?)
Phải đứng vững trên đời bằng lễ,
Chẳng kính nhường, chẳng thể làm người.
Trong khi bàn bạc, nói cười,
 Hiểu sao cho đúng mọi lời đổi trao?
 Hiểu đúng ý, biết nhau mới rõ,
Mới cùng nhau cởi bỏ bất đồng.
Một khi đạo đức đầy lòng,
Lời lời phát biểu sáng trong làu làu...
Gặp những kẻ chuốt trau lời lẽ,
Giọng ngọt ngào san xẻ cửa nhà,
Đề phòng bụng dạ xấu xa.
Phần đức trống rỗng, ba hoa gạt người..
 
Dịch nghĩa: Chu Liêm Khê (*) nói: Kẻ khôn khéo thì nói kẻ vụng về làm thinh, kẻ khôn khéo thì nhọc, kẻ vụng về rảnh rỗi.  Kẻ khôn khéo thì gây hại kẻ vụng về giữ đức. Kẻ khôn khéo gặp việc dữ, kẻ vụng về gặp việc lành. Hỡi ôi! Thiên hạ vụng về thì việc sử dụng hình phạt phải dẹp bỏ, ở trên yên, ở dưới thuận, phong tục trong sáng tệ nạn chấm dữt!
 
Diễn ca:
Kẻ khéo ăn nói hùng hồn,
Kẻ vụng chỉ còn dựa cột mà nghe.
Kẻ khéo xông xáo mọi nghề,
Kẻ vụng rảnh  rỗi, yên  bề vô tâm.
Kẻ khéo dễ vấp lỗi lầm,
Kẻ vụng âm thầm để đức cho con.
Kẻ khéo việc dữ đổ dồn,
Kẻ vụng trái lại,chỉ còn việc hay.
Hỡi ôi,  thiên hạ ngày nay,
Nếu toàn vụng dại, chẳng ai vào tù!
Trên yên, dưới thuận  êm ru,
 Phong tục trong sáng, thói hư chẳng còn!
 
D. Chú thích: Chu Liêm Khê: Tức Chu Đôn Di (1017-1073) Nhà Lý học lừng danh đời Tống.
  B- Dịch nghĩa
Kinh Dịch nói: Đức mỏng mà ngôi cao, trí nhỏ mà mưu lớn,  rất ít kẻ không gặp họa vậy.
Diễn ca:
Đức hèn kém, chiếm ngôi tôn quý,
Thật khó bề khỏi bị tai ương.
 Trí vừa đủ quản một phương,
 Đem ra trị nước, khó đương mọi bề.
Kẻ tham vọng  chẳng hề nhận kém,
Lại không ưa kẻ dám trái lời.
Chỉ nghe miệng lưỡi xu thời,
Gây lên bao cảnh hại người, hại ta.
 
 Dịch nghĩa:
Sách Thuyết Uyển nói: quan trễ nãi vào lúc địa vị hình thành, bệnh nặng thêm vào lúc đỡ bớt, họa sinh ra ở lúc lười nhác ỷ y, hiếu suy khi bận bịu vợ con. Xét kỹ bốn điều ấy để thận trọng   lúc cuối như lúc đầu.
 
Diễn ca:
Quan ngồi vững ghế mới lười,
Bệnh thường trở nặng khi người đỡ đau.
Thảnh thơi họa mới đến sau,
Hiếu sa sút lúc bắt đầu vợ con.
Cẩn thận nhớ giữ cho tròn,
Trước sao sau vậy mới không sai lầm.
 
Dịch Nghĩa:
Chim cùng đường thì mổ, thú cùng đường thì vồ, người cùng đường thì gian trá, ngựa cùng đường thì đá. Từ xưa đến nay chưa ai đẩy kẻ dưới vào đường cùng  mà không gặp nguy cả. Có ý trồng hoa, hoa không phát triển, vô tâm cắm liễu, liễu rủ thành bóng râm.
 
Diễn ca:
Cùng đường chim cứ mổ bừa,
Thú thì vồ đại, người ưa dối người.
Cùng đường, ngựa đá hậu thôi,
 Xưa nay kẻ dưới bị “chơi” tới cùng.
 Thường là họ cũng nổi khùng,
Chén đất, chén sứ, vỡ chung là hòa.
Trồng hoa, hoa chẳng nở hoa,
Cắm chơi cành liễu, lòa xòa bóng râm.     

XII - Tuyến dịch thiên thứ mười hai: LẬP GIÁO
1A. Nguyên văn:
B. Dịch nghĩa:    Khổng Tử nói: Lập thân có nghĩa nhưng hiếu làm gốc. Việc tang có lễ nhưng thương xót làm gốc. chiến trận có hàng ngũ nhưng dũng cảm làm gốc. Xử lý chinh sự có lý nhưng việc nông làm gốc. Cư xử việc nước có đạo nhưng Lấy việc nối dõi làm gốc. Làm ra của cải có lúc nhưng lấy sức làm gốc.
 
c. Diễn ca:    Hiếu thảo là gốc lập thân,
Đau thương là gốc việc tang hợp tình.
Chiến trường dàn trận phân minh,
Có lòng dũng cảm mới thành chiến công.
Trị nước phải trọng nghề nông,
Ở ngôi thì việc nối dòng sớm lo.
Chần chờ, cân nhắc, đắn đo,
Dễ sinh chia rẽ, dằng co rầy rà.
Của cải quyết chí làm ra,
Phải coi nỗ lực mới là phương châm.
2A. Nguyên văn:
 
B. Dịch nghĩa:    Sách Cảnh Hạnh chép: Điều cốt yếu của việc cai trị là công bằng với thanh liêm. Điều cốt yếu của việc nên nhà là siêng năng cùng tiết kiệm. Đọc sách là gốc nên nhà. Noi theo lẽ phải là gốc giữ nhà. Cần kiệm là gốc của việc cai quản gia đình hoàn hảo. Siêng năng là gốc của việc làm giàu. Tiết kiệm là nguồn của việc làm giàu.
 
c. Diễn ca:    Thanh liêm cùng với công bằng,
Là nếp rất cần cai quản quốc gia.
Muốn cho nên cửa nên nhà,
Điều cốt yếu là tiết kiệm, siêng năng.
Đồng thời chăm việc sách đèn,
Dựa theo đạo lý làm ăn đàng hoàng.
Cần kiệm xua đuổi cơ hàn,
Là gốc chu toàn, quản lý, ấm êm.
Siêng năng là gốc giàu lên,
Tiết kiệm là suối rót thêm cho giàu.
3A. Nguyên văn:
B. Dịch nghĩa:     Trần cổ Linh dạy dân mình rằng: Kẻ làm dân ta phải cha nghĩa mẹ hiền, anh coi em như bạn, em phải kính nể anh. Vợ chồng biết ơn nhau, trai gái phải phân biệt, con em phải có học, làng xóm phái có lễ. Nghèo túng hoạn nạn bà con nội ngoại phải cứu nhau. Gặp việc cưới gả, ma chay, xóm giềng phải giúp nhau, chớ bê trễ việc nông, chớ làm trộm cướp, chớ học bài bạc, chớ ham kiện cáo, chớ để kẻ ác lấn lướt người thiện, chớ để kẻ giàu thôn tính kẻ nghèo. Đi đường phải nhường bước, cày ruộng phải nhường bờ, kẻ già nua không mang vác trên đường là có phong tục lễ nghi vậy.
 
Diễn ca:
Mấy lời dạy bảo dân ta,
Mẹ từ cha nghĩa mới là điều hay.
Từ là cư xử hàng ngày,
Dịu dàng, hiền hậu, tràn đầy tình thương.
Nghĩa là sốt sắng mọi đường,
Việc cần, việc khó, đảm đương tận tình.
Anh coi em tựa bạn mình,
Vui buồn cùng hưởng, lợi quyền cùng chia.
Với anh, em phải nể vì,
Không được so bì, không cậy chiều nuông.
Vợ chồng phải nhớ ơn luôn,
Vì duyên, vì nợ, yêu thương hết lòng.
Xóm làng mỹ tục thuần phong.
Cùng nhau tuân giữ mới hòng văn minh.
Gái trai mình giữ phận mình,
Xô bồ, phức tạp, linh tinh... phải ngừa.
Nghèo túng, hoạn nạn, mất mùa,
Ma chay, cưới hỏi, phải hùa nhau lo.
Miếng khi đói, gói khi no,
Kẻ nhận cảm kích, người cho vui mừng.
Nghề nông khuyên chớ dửng dưng,
Chớ ham lên rừng theo nghiệp lâu la.
Bác thằng bần, phải tránh xa,
Cửa công chớ đến kêu ca hàm hồ.
Cũng đừng cậy thói côn đồ,
Xúc phạm người khác thân cô, thế hèn.
Kẻ giàu chớ cậy lắm tiền,
Cho vay nặng lãi, xiết liền cơ ngơi.
Đi đường giữ đạo làm người,
Phải biết tươi cười nhường bước cho nhau.
Người vì việc gấp phải mau,
Người vì già yếu, ốm đau tìm thầy.
Ra đồng chăm việc cấy cày,
Xén bờ chớ lạm dù vài lóng tay.
Trên đường đêm cũng như ngày ;
Người già, kẻ yếu, không ai gánh gồng.
Phải thế lễ nghĩa mới thông,
Phong tục mới tốt, non sông huy hoàng.
 
Dịch nghĩa:
Sách Thuyết Uyển nói: Trị nước như gảy đàn, trị nhà như cầm cương. Hiếu phải hết sức, trung phải liều mạng. Gái qúy mến sự trinh sạch, trai cố sức cho có tài năng lương thiện.
 
Diễn ca:
Trị nước phải như đánh đàn,
Du dương trầm bổng dân an nước giàu.
Chớ nên thuế nặng sưu cao,
Cung điện hoành tráng, của hao dân gầy.
Trị nhà là việc khó thay!
Như cầm cương ngựa, đường dài khó đi.
Lúc giong, lúc giật, lúc ghì,
Câng sức duy trì nề nếp gia phong.
Con hiếu thì phải hết lòng,
Tôi trung thì phải đừng mong dưỡng già.
Con trai quý ở tài ba,
Con gái quý nhất chính là tiết trinh.
 
Dịch nghĩa:
Bài minh bên hữu chỗ ngồi của Trương Tư Thúc viết: Hễ nói thì phải thẳng thắn đáng tin, hễ làm thì phải hết lòng kính cẩn, ăn uống phải thận trọng chừng mực, nét chữ phải chân phương, dung mạo phải đoan trang, áo mũ phải chỉnh tề, bước đi phải vững vàng, cư xử phải chính đáng bình tĩnh, làm việc phái tính trước, nói ra phải đi đôi với việc làm, phải giữ bền đức thường (*), nói lời vâng phải coi trọng sự ưng thuận. Thấy việc thiện như mình tạo ra, thấy việc ác như mình gây nên.
Mười bồn điều ấy ta chưa xét mình sâu sắc nên viết ra treo ở góc chỗ ngồi, sớm chiểu đều xem để tự cảnh tỉnh.
 
Diễn ca:
Một là nói thật, đáng tin,
Hai là công việc giữ gìn cho nghiêm.
Ba là ăn uống có chừng,
Bốn là chữ viết giữ đừng lôi thôi.
Năm là dung mạo dễ coi,
Sáu là áo mũ săm soi chỉnh tề.
Bảy là đi đứng giữ lề,
Tám là cư xử khỏi chê điều gì.
Chín là động đến việc chi,
Cũng đều cân nhắc nghĩ suy mới làm.
Mười là mỗi lúc mở mồm,
Phải coi lời nói, việc làm hợp không.
Mười một, lòng mãi dặn lòng,
Duy trì cái đức sáng trong vững vàng.
Mười hai, khi đã nói "vâng",
Phải xem lòng đã thuận lòng thế chưa?
Mười ba thấy thiện là ưa,
Thỏa lòng như chính mình vừa làm xong.
Mười bốn thấy ác chạnh lòng,
Tưởng như mình có dự phần gây nên.
Lòng ta xét thấy chưa yên,
Viết ra như thế dán bên chỗ ngồi...
 
D. Chú thích:      *: Đức thường, tức ngũ thường: nhân, nghĩa, lễ, trí
tín.
 
6.A. Nguyên văn:      
 
3. Dịch nghĩa:    Bài minh bên phải chỗ ngồi của Phạm Ích Khiêm viết:
Một là không nói đến chuyện lợi hại của triều đình, chuyện phái đến rút đi của tin tức biên thùy. Hai là không nói đến chuyện giỏi, dở, được, mất của quan chức châu huyện. Ba là không nói đến những việc làm ác, phạm lỗi của mọi người. Bốn là không nói đến việc tiến chức, thăng quan, xu thời dựa thế. Năm là không nói đến của cải nhiều ít, chán nghèo tìm giàu. Sáu là không nói đến bình phẩm gái đẹp, bỡn cợt chơi bời. Bẩy là không nói đến chuyện tìm kiếm người này kẻ nọ đòi hỏi ăn nhậu.
 
Lại nói: Một là người ta gửi thư tín không được bóc mở, ỉm đi hay bê trễ. Hai là ngồi cùng người khác, không dòm xem thư riêng của họ. Ba là vào nhà người ta không nên xem giấy má của họ. Bốn là mượn vật dụng của người ta không được làm hư hỏng, không trả. Năm là ăn uống không nên lựa chọn bỏ, lấy,'. Sáu là ở chung với người khác, không nên chọn phần tiện lợi hơn. Bảy là thấy người ta giàu sang không nên xuýt xoa khen chê.
 
Đấy là vài việc mà ai phạm phải thì đủ thấy là có dụng ý không tử tế, rất tai hại cho việc giữ tâm, sửa mình, do đó (ta) viết ra để tự răn giữ.
 
Diễn ca:
Một là chớ kháo vua quan,
Biên cương ai đến, ai đang triệu hồi?
Toàn là bí mật cả thôi,
Đối phương lợi dụng, ta thời gặp nguy.
Hai là đàm tiếu thị phi,
Quan hay, quan dở, quan bi, quan hài.
Ngợi khen hay dám chê bai,
Rừng có mạch, vách có tai, sinh phiền.
Ba là đừng kể huyên thiên,
Kẻ ác, kẻ hiền, kẻ xấu, kẻ hư.
Biết đâu ta kể say sưa,
Khi những kẻ ấy... đang chừa cũng nên!
Bốn là việc của quan trên,
Ai thắng, ai giáng, ai hèn, ai oai?
Ta đâu giữ chức khâm sai?
Dẫu khen chê đúng thì ai trả tiền?
Năm là bàn chuvện sang hèn,
Kẻ nấy nhiều tiền, kẻ nọ xác xơ.
Nào chán ngán, nào ước mơ,
Nhắc chi loại chuyện từ xưa đã đày?
Sáu là làm bộ ta đây,
Sành sõi em nầy, dan díu ả kia.
Chuyện chặp tối, chuyện canh khuya,
Sành sõi há được dựng bia để đời?
Bảy là chuyện nhậu, chuyện chơi,
Bạn cũ, bạn mới, ép mời liên hoan.
Tốn nhiều, cứ ngỡ là sang,
Xem ra chỉ toàn lối sống bản năng!
Để cái miệng hại cái thân,
Thử hỏi có cần cái óc nữa không?
 
Và:
 
Một là người khác gửi thư;
Chuyển liền, chớ có quá ư lề mề.
Hai là người đọc thứ gì,
Chớ nên ghé mắt giống y của mình.
Ba là thăm viếng gia đình,
Dù chỗ thân tình, chớ lục lung tung.
Thư riêng, bản thảo, đề cương,
Chủ không cho phép thì đừng mó tay.
Bốn là mượn vật dụng ai,
Phải lo trả sớm, chớ xài hỏng, hao.
Năm là ăn uống tiệc nào,
Đừng chọn tùy tiện, gắp vào sớt ra.
Sáu là khi ở chung nhà,
Thì chớ có mà lấn chiếm phần hơn.
Thiệt thòi chút ít chớ hờn,
Cái tình giữ nổi mới hơn nhiều phần.
Bảy là thấy kẻ giàu sang,
Phải nên xử sự đàng hoàng mới hay.
Chớ thán phục, chớ chê bai,
Bạc tiền là thứ mây bay giữa trời.
Nếu đem làm thước đo người,
Thì là... thước ảo, chẳng nơi nào cần!
7A. Nguyên văn:
 
3. Dịch nghĩa:    Vũ Vương hỏi Thái Công: Người ta sống trên đời tại sao sang hèn nghèo giàu không như nhau? Xin được nghe nói rõ về chuyện ấy.
Thái Công nói: Giàu sang cùng giống như cái Đức của thánh nhân, đều là do mệnh trời. Kẻ giàu nhờ tiêu dùng chừng mực, kẻ không giàu là do trong nhà có mười kẻ trộm.
Vũ Vưong hỏi: Mười kẻ trộm là gì?
Thái Công nói: sắp chín mà không thu hoạch là kẻ trộm thứ nhất. Thu hoạch mà cất chứa không xong là kẻ trộm thứ hai. Không có việc mà chong đèn suông để ngủ là kẻ trộm thứ ba. Lười nhác không cày cấy là kẻ trộm thứ tư. Không dốc hết công sức là kẻ trộm thứ năm. Chuyên làm việc trộm xén gây hại là kẻ trộm thứ sáu. Nuôi gia súc tốn quá nhiều là kẻ trộm thứ bảy. Ngủ ngày lười dậy là kẻ trộm thứ tám. Nghiện rượu, ham sắc dục là kẻ trộm thứ chín. Lo ganh ghét, làm ăn gượng gạo là tên trộm thứ mười.
Vũ Vương hỏi: Nhà không có mười kẻ trộm mà không giàu là tại sao?
Thái Công nói: Nhà ấy tất có ba điều hao.
Vũ Vưong hỏi: Ba điều hao ấy gọi tên là gì?
Thái Công nói: Kho chứa dột ướt không che lợp, chuột và chim sẻ ăn loạn xạ là điều hao thứ nhất. Thu hoạch và cấy trồng sai thời vụ là điều hao thứ hai. Ném vứt thóc gạo nơi bẩn thỉu là điều hao thứ ba.
Vũ Vương hỏi: Nhà không có ba điều hao mà không giàu là tại sao?
 
Thái Công nói: Nhà người ấy tất có cái thứ nhất là nhầm, cái thứ hai là lẫn, cái thứ ba là si mê, cái thứ tư là lỗi, cái thứ năm là ngược, cái thứ sáu là chẳng lành, cái thứ bảy là tôi tớ, cái thứ tám là hèn hạ, cái thứ chín là ngu, cái thứ mười là gượng. Đây là tự rước họa cho mình chứ không phải trời gieo tai ương.
Vũ Vương nói: Xin được nghe một thể.
Thái Công nói: Nuôi con trai không dạy dỗ là cái nhầm thứ nhất. Khi còn bé không lo dạy là cái lẫn thứ hai. Mới đón vợ về mà không tiến hành nghiêm huấn là cái si mê thứ ba. Chưa nói đã cười là cái lỗi thứ tư. Không nuôi cha mẹ là cái ngược thứ năm. Ban đêm dậy trần trụi là bất tường thứ sáu. Thích kéo dây cung của người khác là điều tôi tớ thứ bảy. Thích cưỡi ngựa người khác là sự hèn hạ thứ tám. Uống rượu người ta mời người khác là cái ngu thứ chín. Ăn món ăn của bạn người ta là cái gượng thứ mười.
Vũ Vương nói: Tốt lắm'. Lời nói ấy chân thành lắm thay!
 
Diễn ca:
Vũ Vương hỏi chuyện Thái Công:
-                    Giàu nghèo sao lại bất đồng thế kia?
Đáp rằng số mệnh đã chia,
Mệnh giàu dè xẻn, thường khi để dành.
Kẻ không giàu phá của nhanh,
Nuôi mười kẻ trộm xúm quanh về hùa.
Thứ nhất, thu hoạch trễ mùa,
Rơi vãi, hư thối, chịu thua một phần.
Thứ hai, bảo quản sai lầm,
Góp thêm mất mát âm thầm không hay.
Thứ ba, xài phí vung tay,
Chong đèn cả lúc ngủ say không cần.
Thứ tư, đất ruộng bỏ hoang.
Chẳng lo cày cấy tính toan làm giàu.
Thứ năm, không ốm chẳng đau,
vẫn dửng dưng chuyện làm giàu bằng ai.
Thứ sáu, mất cắp lai rai,
Sinh ra lười nhác, chẳng ai chăm làm.
Thứ bảy, gia súc gia cầm,
Nuôi thật phung phí thức ăn khắp vườn.
Thứ tám, bám kỹ cái giường,
Ngủ ngày dậy muộn chuyện thường xảy ra.
Thứ chín, gái rượu la cà,
Vung tay quá trán, tỏ ra anh hào.
Thứ mười, ganh ghét kẻ giàu,
Làm ăn gượng gạo, bảo sao chẳng nghèo?
Vũ Vương lại hỏi tiếp theo:
-                    Thoát mười kẻ trộm, khỏi nghèo được sao? Đáp rằng: Ba cái gây hao,
Phạm ba cái ấy làm sao cũng nghèo.
Một hao kho chứa lèo tèo,
Kém che, vụng chắn, chuột vào, sẻ ra.
Hai hao thời vụ lơ là,
Gieo trồng, thu hái, chẳng ra mùa màng.
Ba hao vun, đổ tràn lan,
Hư hỏng, bẩn thỉu, trông càng xót xa.
 
Vũ Vương hỏi tiếp câu ba:
- Khỏi hao, khỏi trộm, ắt là giàu to?
Đáp rằng: Còn chục mối lo,
Xui gây nên những rủi ro lâu dài:
Một là chẳng dạy con trai,
Hai là chẳng dạy đúng ngày còn thơ.
Ba là từ thuở ban sơ,
Chẳng khuyên tùy tục, làm ngơ vợ lười!
Bốn là chưa nói đã cười,
Năm là chẳng phụng dưỡng người bề trên.
Sáu là thức giấc nửa đêm,
Dầy dầy lõa thể, điềm thêm bất tường.
Bảy là cung lạ thích giương.
Tám là ngựa lạ tiện đường cưỡi ngay.
Chín là ké cuộc vui say,
Mười là xơi món không bày vì ta.
Vũ Vương nghe đáp thật thà,
Khen rằng: "Nói thế mới là lời hay!"
 

Xin lưu ý: Đành rằng sử có chép Vũ Vương tên thật là Cơ Phát, vua khai sáng nhà Chu, trị vì 15 năm (1131 - 1116 trước Công Nguyên) và Thái Công (Khương Tử Nha) là quân sư đắc lực của Vũ Vương nhưng trên đây chỉ là chuyện hư cấu, hoàn toàn không có giá trị lịch sử, chi nhằm mục đích răn đời.

XIII- Tuyển dịch thiên thứ mười ba: TRỊ CHÍNH
IA. Nguyên văn:  
 
B. Dịch nghĩa:   Bài ngự chế của Đường Thái Tông nói: Trên có sai khiến cho, giữa có sai khiến theo, dưới có phụ lực cho, vải vóc mặc cho, kho đụn nuôi cho, bổng lộc ngươi hưởng là máu mỡ của dân đấy! Với dân ở dưới thì dễ hà khắc, với cao xanh ở trên thì khó qua mặt.
 
c. Diễn ca:   Ở trên chỉ đạo ngọn ngành,
Ở giữa thừa hành thực hiện chủ tnrơng.
Ở dưới thì có dân thương,
Cái ăn, cái mặc, mọi đường dân lo.
Triều đình cấp bổng lộc cho,
Chinh là máu mỡ dân lo cho mình.
Với dân ngươi nổi lôi đình,
Tuy có bất bình, dân cố chịu thôi.
Cao xanh tuy ở xa xôi,
Kẻ định lừa trời, chưa chắc nổi đâu!
 
2A. Nguyên văn:      
 
B. Dịch nghĩa:   Sách dạy trẻ nói: Phép tắc kẻ làm quan chi có ba việc: thanh liêm, cẩn thận, siêng năng. Kẻ giữ được ba phép tắc ấy là giữ nổi thân vậy. Kẻ làm quan tất phải dè dặt sự giận dữ. Việc có vẻ không thể đảm đương nhưng xử rõ ra tất không có gì là không thể đảm đương. Nếu ngay từ trước đã giận dữ thì chỉ tự gây hại cho mình, há thể hại người? Thờ vua như thờ cha mẹ, phụng sự quan trên như phụng sự anh, đối với đồng liêu như người nhà, đãi ngộ đám lại dịch như nô bộc, yêu trăm họ như vợ con, xử lý việc quan như việc nhà mới tỏ hết lòng ta. Nếu có mảy may chưa đạt được đều là lòng ta còn chỗ chưa dốc hết.
 
c. Diễn ca:   Làm quan có ba điều răn:
Thanh liêm, cẩn thận, siêng năng nằm lòng.
Giữ ba điều ấy cho xong,
Tức là ta thoát được vòng hiểm nguy.
Không nên giận dữ điều gì,
Đã giận dữ thì nhất định mất khôn.
Gặp việc khó, tưởng vô phương,
Cân nhắc tỏ tường, giải quyết dễ thôi.
Nếu ta đã trót giận rồi,
Hại mình quá rõ, hại người dễ đâu !
 Làm quan muốn được bền lâu,
Thờ vua như đáp ơn sâu sinh thành.
Với quan trên, kính như anh,
Với đồng liêu, tựa gia đình của ta.
Với bao lại dịch, sai nha,
Coi như tôi tớ giúp ta bao điều.
Coi dân con quý, vợ yêu,
Việc quan coi tựa bao nhiêu việc nhà.
Hết lòng hết dạ của ta,
Một mảy sơ suất cũng là chưa xong.
 
B. Dịch nghĩa: Ở địa vị làm quan thì không nên tiếp xúc với những người khác màu sắc. Với loại đồng bóng, ni cô càng nên bãi bỏ cắt đứt, cốt lấy sự trong sáng cho tâm hồn và bớt việc làm gốc.
c. Diễn ca: Lưu An Lễ hỏi ngài Minh Đạo:
Đối với dân, dạy bảo ra sao ?
Đáp rằng: Lòng họ thế nào,
Tỏ ra thế ấy, xiết bao an toàn.
Lại hỏi việc điều hành cấp dưới,
Phải thế nào thì mới yên dân?
Đáp rằng: Giữ tốt bản thân,
Làm gương cho họ thì dân thỏa tình.
D. Chú thích:     Minh Đạo: Tên tự của Trình Hạo (cũng đọc là Hiệu, 1032 -1185). Ông cùng em ruột là Y Xuyên tiên sinh Trình Di (1033 - 1107) và Chu Tử (tức chu Hi, 1130 - 1200) là 3 cột trụ của trường phái Tính Lý học của nho gia, có công phục hồi Nho Giáo (vốn bị lép vế trước Phật và Lão dưới thời Đường). Cụm từ Khổng Mạnh Trình chu dùng chỉ Nho học là gồm các vị ấy  và họ cũng được gọi là Tống nho (nhà nho đời Tống).
 
5A. Nguyên văn:      
 
B. Dịch nghĩa:   Khổng Tử nói: (Quan trên) không dạy mà giết (dân) thì gọi   là  ngang ngược. Không răn bảo chỉ chờ làm cho xong là tàn bạo. (Không thúc giục) để nhờn lệnh đến kỳ: gọi là giặc. Nghi ngại cho người, chi nhập nhầm lẫn keo kiệt gọi là (thói) quan liêu.
 
c. Diễn ca:   Không dạy dân biết đúng sai,
Cứ quấy thì giết là loài sài lang.
Không răn đe thật đàng hoàng,
Cứ đòi được việc là tàn bạo thôi.
Hạn kỳ- kết thúc đến rồi,
Làm ngơ không giục, chờ hồi thẳng tay.
 Thế là kẻ địch chẳng sai,
Chăm chăm mong được hại ai đến cùng.
Còn như nghi ngại lung tung.
Thu chi riết róng là phường quan liêu.
 
6A. Nguyên văn:      
 
B. Dịch nghĩa:   Tử Trương hỏi Khổng Từ về đạo Nhân, Khổng Từ nói: Cung, Khoan, Tin, Mẫn, Huệ. Cung kính thì không bị dân nhờn, khoan hồng thì được lòng dân, tỏ lòng tin thì dân tín nhiệm, nhanh nhẹn thì có công, ban ơn huệ thì đủ để sai khiến người ta.
 
c. Diễn ca:   Tử Trương vấn nạn (*) tôn sư:
Muốn có Nhân phải làm như thế nào?
Rằng: theo năm chữ như sau:
Cung, Khoan, Tín, Mẫn là đầu đức Nhân.
Rồi thêm chữ Huệ cho dân,
Vận dụng dần dần, đức độ sẽ thông.
Giữ cung kính cho bản thân,
Trịnh trọng mọi việc thì dân chẳng nhờn.
Giữ cho lòng dạ khoan hồng,
Thì dân cùng được thỏa lòng ước ao.
Với dân, tỏ ý tin nhau,
Thì dân tín nhiệm, chảng câu nghi ngờ.
Giữ cho nhanh nhẹn, tùy cơ,
Đã làm, phải thấy^: sờ sờ công lao.
Tận vùng sâu, tận rẻo cao,
Đều hưởng ơn huệ, bảo sao chẳng thuần?
 
D. Chú thích:     vấn nạn: hỏi "chất lượng cao", gây khó khăn cho người đáp, đòi hỏi phải động não, phải lập luận lôgich (không ngụ ý là “Vấn đề nguy hiểm có khả năng gây tai nạn " như cách hiểu ngày nay).
B. Dịch nghĩa: Khổng Tử nói: Người quân tử làm ơn nhưng không tốn kém, làm nhọc người ta nhưng không gây oán, ham muốn nhưng không tham lam, thư thái nhưng không kiêu căng, oai vệ nhưng không hung dữ.
c. Diễn ca: Làm ơn, mình chẳng tốn nhiều,
Gây nhọc, thiên hạ vẫn yêu mến mình. Không tham nên chẳng ai khinh,
Thế nhưng quyết tình ham muốn gắt gao. Thư thái mà chẳng  làm cao,
Oai vệ nhưng chả khi nào hung hăng. Thấm nhuần như thế thành quen,
Mới là quân tử, khó khăn chẳng sờn.
B. Dịch nghĩa: Mạnh Tử nói: Đòi vua làm điều khó gọi là kính trọng vua, trình bày điều thiện, chận đứng điều trái (của vua) gọi là tôn kính vua. Vua không hoàn thành chức năng là làm hại vua.
c. Diễn ca: Đòi hỏi vua phải anh minh,
Ấy mới thực tình kính trọng nhà vua.
Vua nhầm, quyết chẳng a dua,
Gợi vua làm thiện mới thừa nể nang.
Còn như vua thiếu khả năng,

Dửng dưng mặc kệ, cầm bằng hại vua.

XIV – Tuyển dịch thiên thứ mười bốn: TRỊ GIA
1A. Nguyên văn:        
 
5. Dịch nghĩa:    cần kiệm thường được dồi dào đến già không túng (nhưng) đãi khách thì không được không dồi dào. Quản trị việc nhà không được không kiệm. Có tiền phòng bị ngày  không tiền. Yên vui phải phòng lúc hoạn nạn. Đầy tớ khỏe (thường) vô lễ, con cưng (thường) bất hiếu. Dạy vợ lúc mới về nhà chồng, dạy con lúc còn trẻ thơ.
 
c. Diễn ca:    Kẻ cần kiệm chẳng hề rỗng túi,
Đỡ lo toan tận buổi về già.
Nhưng đãi khách, chớ xuề xòa,
Của ngon vật lạ mới ra nhiệt tình.
Việc gia đình chẳng nên không kiệm,
Phòng khi cần, đỡ kiếm ngược xuôi.
Hôm nay đang sống yên vui,
Mai kia hoạn nạn, ngậm ngùi hầu bao !
Nuôi đầy tớ, đứa nào quá khỏe,
Phải đề phòng vô lễ khó sai.
Nuôi con nhớ kỹ một hai,
Chiều chuộng càng dài, bất hiếu càng sâu.
Rước vợ về, từ đầu phải hiểu.
Thấy làm sai, nên liệu bảo ban.
Chẳng nên dễ dãi khen tràn,
Mai kia trở giọng, mắng quàng mắng xiên.
 
Dạy trẻ con, chớ nên lần lữa.
Uốn nắn ngay từ thuở còn thơ.
Thấy sai nếu cứ làm ngơ,
Trễ nãi ngày giờ, sai ấy lớn thêm.
 
2A. Nguyên văn:
 
B. Dịch nghĩa:    Thái Công nói: Người khờ sợ vợ, gái ngoan kính chồng. Hề sai khiến tôi tớ, trước hết phải hỏi chuyện đói rét. Lúc nào cũng phải phòng lửa cháy. Đêm nào cũng phải ngừa trộm viếng. Con hiếu thảo cha mẹ vui, nhà hòa thuận muôn việc đều nên.
 
c. Diễn ca:    Sợ vợ là kẻ ngu si,
Kính chồng là những nữ nhi biết điều.
Muốn cho đầy tở siêng nhiều,
Hỏi han đói rét là điều trước tiên.
Hỏa hoạn phải sợ thường xuyên,
Ăn trộm là họa mỗi đêm mỗi ngừa.
Con hiếu cha mẹ đều ưa,
Việc nhà trôi chảy là nhờ thuận nhau.
 
3A. Nguyên văn:  
 
 
Dịch nghĩa:
Tư Mã Ôn Công nói: Phàm bàn việc hôn nhân, trước tiên phải xét tính nết chàng rể nàng dâu cùng nề nếp gia đình ra sao? chớ vội mến sự giàu sang của họ, rể dâu giỏi giang, ngày nay tuy nghèo hèn, biết đâu lúc khác không giàu sang sao? Dầu là không ra gì, nay tuy giàu to, biết đâu lúc khác lại không nghèo hèn? Sự thịnh suy của gia đình do ở vợ mà ra. Nếu hâm mộ sự giàu sang nhất thời mà cưới người ta, người ta dựa vào sự giàu sang của họ, rất ít khi không khinh chồng mình mà còn ngạo mạn với bố mẹ chồng, nuôi thành thói ghen ghét kiêu ngạo làm mối lo cho ngày sau, có ngu nào tột độ đến vậy? Giả sử nhờ của cải nhà vợ mà làm giàu, dựa thế vợ để chuốc sang, dù kẻ có chí khí trượng phu, há không hổ thẹn hay sao?
 
Diễn ca:
Khi đề cập chuyện hôn nhân,
Tính nết phải cần bàn đến trước tiên.
Xét nền gia giáo đôi bên,
Đừng Vì tài sản mà quên nhân tình.
Nếu rể quả thật người hiền,
Nay nghèo rồi cũng đến phiên sang giàu.
Nếu rể là hạng cứng đầu,
Nay giàu ai biết ngày sau nghèo nàn?
Cảnh nhà phát đạt, vẻ vang,
Toàn do phẩm chất của nàng dâu thôi.
Nếu ham giàu có nhất thời,
Nàng dâu cậy của để coi thường chồng.
Vô lễ, kiêu ngạo khó trông,
Có ngày đổ đốn, chuyện không ra gì!
Dù ai giàu có ê chề,
Nếu nhờ đào mỏ, đáng chê nhất đời!
 
 Dịch nghĩa:
Hồ An Định nói: gả con gái tất phải hơn nhà mình.
Có hơn nhà mình thì con gái mới phụng sự người ta một cách kính nể e dè. Cưới vợ tất phải chọn chốn không bằng nhà mình. Không bằng nhà mình tất con gái phụng sự bố mẹ chồng vững đạo làm vợ.
 
c. Diễn ca:   Gả con gái, lựa nơi khá giả,
Con sẽ không đanh đá, lăng loàn.
Dễ thành dâu thảo, dâu ngoan,
Nhà chồng quý trọng, xóm làng ngợi khen.
Cưới nàng dâu, nghèo hèn mới quý,
Mới siêng năng, chiều ý nhà chồng.
Thuận lòng tát nước biển Đông,
Mới nêu gương tốt cháu con sau này.
 
5A. Nguyên văn:
 
3. Dịch nghĩa:    Tư Mã Ôn công nói: Hễ làm gia trưởng tất phải giữ lễ và phép cẩn thận để điều khiển đám con em cùng bọn người nhà, chia nhiệm vụ cho họ, trao công việc cho họ mà đòi hỏi sự thành công của họ, định đoạt sự chừng mực trong việc sử dụng của cải, lường đầu vào để làm đầu ra cho xứng với tình hình có hay không có của gia đình để cấp ăn mặc cho kẻ trên người dưới cùng các phí tổn về việc lành việc dữ đều phải có chừng mực theo hạng bậc, không khoản nào là không đồng đều như một. Giảm bớt những tiêu pha quá lạm, chận đứng sự xa hoa. Thường phải giữ cho dư ra chút ít để ngừa lúc bất ngờ.
 
c. Diễn ca :   Làm gia trưởng phải theo nề nếp,
Lễ giữ uy và phép tuân hành.
Mỗi người đảm nhiệm một phần,
Ai lo việc nấy, hoàn thành hay ho.
Với của cải, tính cho hợp lý,
Thu nhập sao? Chi phí ra sao?
Cái ăn, cái mặc tổn hao,
Liệu tính đồng vào, dè xẻn đồng ra.
Người cùng nhà, chi tiêu đúng bậc,
Mỗi bậc đều thống nhất phân minh.
Chẳng nên lễ cưới gia đình,
Đám nầy linh đình, đám khác đơn sơ.
Chớ bao giờ vung tay quá trán,
Đừng cho mình xứng đáng xa hoa.
Dè chừng các khoản tiêu pha,
Phải dư chút đỉnh phòng xa bất ngờ.
 
Giáo Sư Ngô Văn Lại      

Trung tuần tháng 4, 2007.

XV- Tuyển dịch thiên thứ mười lăm: An Nghĩa
 
B. Dịch nghĩa:
Tào đại gia (*) nói: Vợ chồng lấy nghĩa làm tình thân, lấy ân ái làm sự hòa hợp. Nếu làm chuyện quất bằng roi thì nghĩa để làm gì? Chửi mắng quát tháo thì ân tỏ ra ở đâu? Ân nghĩa đã hết, ít khi không xa lìa nhau vậy.
c. Diễn ca:
Vợ chồng lấy nghĩa làm thân,
Quất roi tới tấp, "nghĩa" cần làm chi?
Hòa hợp đâu có dễ gì !
Cái "ân"gấp vạn, cái uy đừng nhầm!
Vũ phu bất chấp nghĩa, ân,
Con đường ly dị mới gần làm sao!
 
D. Chú thích: Tào đại gia: cách gọi suy tôn Ban chiêu đời Hán, đồng tác giả bộ sách Hán thư xuất sắc viết từ thế kỷ 1. Hai tác giả kia là Ban Bưu và Ban cố, cha và anh bà. Bà là vợ Tào Thế Thúc (nhưng cách gọi ấy lại không dùng cho họ Tào mà chỉ thấy dùng cho Ban chiêu!)
 
B. Dịch nghĩa: Tô Đông Pha (*) nói: Với giàu không kết thân, với nghèo không ruồng rẫy, đấy là hạng đại trượng phu của nhân gian. Với giàu thì đến, với khó thì lui, đấy là loại người tiểu nhân trong nhân gian.
 
c. Diễn ca: Thấy giàu, chẳng thiết lân la,
Gặp nghèo, chẳng chịu coi là không quen.
Tính tình ấy mới đáng khen,
Thật đáng coi bằng bậc đại trượng phu!
Thấy giàu, chỉ muốn... làm sui(!)
Thấy nghèo len lén rút lui, sợ phiền!
Kết giao chỉ nhắm bạc tiền,
Tiểu nhân chính hiệu, vô duyên nhất đời.
 
D. Chủ thích: Tô Đông Pha: tên thật là Tô Thức (1036 - 1101) là một trong số những người có nhiều giai thoại nhất của mọi thời. Ông cùng cha (Tô Tuân) và em (Tô Triệt) đều đỗ tiến sĩ nức tiếng tài danh, đều được xếp vào hàng 8 tác giả lớn nhất của thời Đường Tống (618 -1279)
 
B. Dịch nghĩa: Thái Công nói: Lòng biết ơn và sự đền ơn là điều tao nhã vinh diệu. Có ơn mà không báo đáp thì không phải là người vậy.
 
c. Diễn ca:
Biết ơn cùng biết đền ơn,
Chính là vẻ đẹp quý hơn mọi điều.
Thế nhưng những kẻ hợm, kiêu,
Tự ái quá nhiều, cố ý quên ơn.
Tưởng thế mới trọn danh thơm,

Thật ra chẳng xứng áo cơm làm người.